Jam mult'a'j libr'o'j est'is verk'it'a'j pri la tem'o'j:
Jun'a kemi'ist'o, Jun'a fizik'ist'o, Jun'a matematik'ist'o — por menci'i nur kelk'a'j'n pli grav'a'j'n. Eĉ pli trov'iĝ'as el tiu'j, kiu'j la jun'a'n hom'o'n en'konduk'as en cert'a'n hobi'o'n:
fot'ad'o'n, radi'o'teknik'o'n, mikroskop'ad'o'n, ŝak'lud'o'n kaj simil'a'j'n afer'o'j'n. Ankaŭ mi lern'is el tiu'j libr'o'j. Kun special'a emoci'o mi re'memor'as tia'spec'a'n popular'scienc'a'n libr'o'n Kemi'o — inter ŝerc'o kaj serioz'o de iu serb'a aŭtor'o Živko Kostić, kiu plen'ig'is mi'a'j'n frenez'et'a'j'n lern'ej'a'j'n jar'o'j'n per la feliĉ'o de infan'a ”esplor'ad'o”. Kiel fum'is, spark'is kaj krak'is en ni'a mal'nov'a kamp'ar'an'a dom'o, kiel kresk'is la amas'o de la laboratori'a'j vitr'aĵ'o'j, kun'port'it'a'j el ĉiu'j ebl'a'j font'o'j. Sed kiam mi en'mord'is en la unu'a'j'n pom'o'j'n de la filozofi'a arb'o, sen'grav'e kiel mal'matur'e verd'a'j ili tiam (ver'ŝajn'e ankaŭ nun'temp'e) est'is, mi sent'is bezon'o'n ie trov'i aŭ eĉ mem verk'i ia'spec'a'n ”Jun'a filozof'o”, ia'spec'a'n ”Filozofi'o inter ŝerc'o kaj serioz'o”. Mi vid'is mi'n en la aĝ'o de 14, 15 jar'o'j, kiel mi ”manĝ'us” tia'n libr'o'n, se ĝi ekzist'us; kiom da ĉirkaŭ'voj'o'j sur mi'a voj'o mi pov'us ŝpar'i, se iu ankaŭ por tiu'spec'a sci'vol'o verk'us i'o'n simpl'a'n, preskaŭ babil'a'n, rekt'e kaj honest'e, kiel oni dev'as parol'i al adolesk'ul'o. Sed, tiam tia'j libr'o'j ne ekzist'is. Est'is, kompren'ebl'e, lern'o'libr'o'j por la gimnazi'a objekt'o ”filozofi'o”. Sed tie oni pov'is leg'i, kiu kiam kio'n asert'is aŭ skrib'is, al kiu scienc'a tir'kest'o tio aparten'as — sed filozofi'i mem tiu'j lern'o'libr'o'j ne instru'is. Est'is la sam'o, kvazaŭ tiu mi'a Kostić sur ĉiu'j 200 paĝ'o'j de si'a libr'o menci'us nur la nom'o'j'n de kemi'ist'o'j kaj ili'a'j'n nask'i ̧datojn, sed li ne pri'skrib'us la proced'o'n, kia'manier'e oni mem far'as pulv'o'n (kred'u, ke mi unu'e kontrol'is tio'n ...), kia'manier'e oni aranĝ'as piroteknik'aĵ'o'n, kia'manier'e oni pov'as tag'o'n antaŭ la konfirmaci'o per cert'a acid'o detru'i si'a'n vest'o'n ... Se mi trov'iĝ'as mez'e de la dezert'o, se mi est'as mort'e soif'a, bon'vol'u ne nepr'e inform'i mi'n, kiam viv'is la poet'o Firduzio kaj kio'n li vers'is pri trink'aĵ'o'j kaj en kia vers'form'o li tio'n far'is. Dir'u prefer'e, kie mi pov'as trink'i freŝ'a'n akv'o'n, post'e ni pov'os diskut'i pri metrik'o.

Tiel tuj de'komenc'e, kiam mi sent'is bezon'o'n de tia libr'o, mi pens'is, ke en ĝi ne est'u mult'a'j nom'o'j kaj nask'i ̧datoj, sed tiu afer'o mem, kiu'n la koncern'a'j nom'o'j plen'um'is. Se tem'as pri filozofi'o, do tia libr'o instru'u almenaŭ iom'et'e mem filozofi'i, aŭ oni tut'e ne bezon'as ĝi'n.

Est'as ankoraŭ unu dub'o. Ni'a eduk'o imag'ig'is, ke la filozof'o est'as old'ul'o, kiu ne plu hav'as energi'o'n kaj san'o'n por praktik'i stult'aĵ'o'j'n, do al li ne rest'as ali'a ŝanc'o ol filozofi'i. Kaj tut'e ne'konven'e, eĉ ver'e rid'ind'e ŝajn'as al ni la imag'o, ke filozofi'um'u la knab'o, kiu ceter'e tir'as kajt'o'j'n kaj batal'as kun la teknik'o ĝust'a'temp'e pur'ig'i si'a'n naz'o'n; ke filozofi'um'u knab'in'o, kiu ĵus komenc'is fuĝ'i antaŭ la et'a'j barbar'o'j, nom'it'a'j knab'o'j, kaj kiu kaŝ'e mal'ferm'as ŝmink'uj'o'n de si'a patr'in'o ...

Kaj tamen:
se mi re'memor'as, kiom ni infan'o'j inter'parol'is ĝust'e pri tia'j afer'o'j, kia'j'n trakt'as la filozofi'o, mi pov'as kun cert'ec'o dir'i, ke la problem'o ne est'as ĉe vi, jun'a fraŭl'o, jun'a fraŭl'in'o, kiu ĝust'e en vi'a aĝ'o montr'as tiom'a'n interes'o'n pri ĉio ebl'a kaj ne'ebl'a. La problem'o est'as ĉe tiu'j fals'a'j profet'o'j kaj mem'vok'it'a'j guru'o'j de la filozofi'o, kiu'j tim'as, ke ili'a scienc'o perd'us respekt'o'n kaj renom'o'n, se ili prezent'us ĝi'n en kompren'ebl'a kaj interes'a lingv'aĵ'o, proksim'a al tiu, kiu'n parol'as vi. Ke tiu ĉi tim'o ne hav'as baz'o'n kaj montr'as mal'fort'o'n en propr'a profesi'o, demonstr'as la fakt'o, ke tiu'j sam'a'j fak'ul'o'j, sid'ant'e antaŭ si'a'j komput'il'o'j, dev'as kompon'i si'a'j'n program'o'j'n uz'ant'e plej simpl'a'j'n fiks'a'j'n fraz'o'j'n, dum la baz'a komput'il'a lingv'o kon'as nur du ”esprim'o'j'n”:
”nul'o” kaj ”unu”. Tiu humil'iĝ'o antaŭ la maŝin'o ŝajn'as al ili eĉ io ekster'ordinar'e eminent'a, dum traduk'i si'a'n filozofi'o'n en la lingv'o'n, kiu'n parol'as normal'a hom'o kaj jun'ul'o, ŝajn'as al ili ver'a humil'iĝ'o kaj mal'riĉ'ig'o de la substanc'o.

Mi ne kuraĝ'as promes'i, ke la spirit'o de tiu ĉi tekst'o tiu'n erar'a'n si'n'ten'o'n esenc'e super'os. Tamen, ĉar la agr'o ne est'as perfekt'e kultiv'it'a, mi risk'as prov'i i'o'n entrepren'i eĉ per mi'a ne'fak'a man'o. Pli bon'e tiel ol las'i la afer'o'n ne'far'it'a.

Nu do, bon'vol'u pret'ig'i dorm'sak'o'j'n, manĝ'il'ar'o'n por tend'um'a'j cirkonstanc'o'j; la tend'o'j'n pri'zorg'os ni — kaj ek sur'voj'e'n!

Kio'n oni pren'u sur'voj'e al la mar'o; kio okaz'as, se oni ne sci'as barakt'i pri maŝin'ole'o; kia'manier'e frenez'iĝ'as la vort'o'j ...

”Pas'int'jar'e, kiam ni tend'um'is mineralogi'e, ni transport'is preskaŭ la tut'a'n naci'a'n bibliotek'o'n,” rimark'is Adela.

”Antaŭ'pas'int'jar'e, kiam ni est'is histori'ist'o'j kaj arkeolog'o'j, ni hav'is apart'a'n kajer'o'n, en kiu est'is skrib'it'e, kie trov'iĝ'as tiu aŭ ali'a libr'o,” sci'is dir'i Georg'o.

Sinjor'in'o Majda turn'is si'n de la pak'aĵ'o'j, kiu'j'n ŝi lig'is, kiel Al'i Baba si'a'j'n 40 rab'ist'o'j'n:
”Ver'dir'e, Andre'o, kio'n ni reprezent'os ĉi'jar'e? Jam dum kvin jar'o'j ni vetur'as kun'e feri'tend'um'i. Ĉu ne ek'mank'os la scienc'o'j, ja ni jam est'is matematik'ist'o'j, fizik'ist'o'j, histori'ist'o'j kaj kemi'ist'o'j?”

”Diven'u mem! Se ni vojaĝ'as sen libr'o'j, tio hav'as cert'a'n signif'o'n!” aŭd'iĝ'is el'sub la motor'kovr'il'o de la bus'et'o.

”Ĉu ni est'os muzik'ist'o'j?” — el mal'antaŭ la skatol'o por il'ar'o, kiu'n pri'zorg'is Duŝ'a'n.

”Do ni kun'pren'us instrument'o'j'n — aŭ almenaŭ libr'o'n de ia Bernstein ...” — de'nov'e el'sub la motor'kovr'il'o.

Tanja far'iĝ'is sen'pacienc'a:
”Nu, dir'u fin'fin'e, ni mem neniam diven'os!”

La kapot'o klak'ferm'iĝ'is kaj Andre'o, profesor'o pri iu bel'a, tre bel'a lingv'o kaj ĝi'a literatur'o, rid'et'ant'e respond'is:
”Bon'e, mi help'os. Ni kun'pren'os kelk'a'j'n halter'o'j'n por trejn'ad'o, ŝnur'o'n kaj kronometr'o'n ...”

Ĉiu'j inter'ŝanĝ'is suspekt'a'j'n rigard'o'j'n. Kaj Adela laŭt'e protest'is:
”Se mi hav'as i'a'n imag'o'n, ĝust'e filozof'o'j frenez'as je libr'o'j — kaj ni tut'e sen tiu'j ĉi kaj kun instrument'o'j por atlet'o'j ...

Sinjor'in'o Majda alianc'is kun Adela:
”Andre'o, ŝajn'as al mi, ke vi tir'as ni'n iom'et'e per ni'a'j naz'o'j, ĉu? Filozof'o'j sen libr'o'j. Filozof'o'j kun halter'o'j ...”

”Tales'o, Pitagoro kaj Heraklit'o ne posed'is bibliotek'o'j'n, probabl'e apenaŭ man'skrib'o'rul'o'n — kaj ili est'as tri majest'a'j kolon'o'j de la filozofi'o. Tiu, kiu vol'as filozofi'i, dev'as almenaŭ por iom'et'e de'met'i si'a'j'n libr'o'j'n ...”

”Neniu'j pri'juĝ'o'j de ni'a raci'o est'as tiom sub la influ'o de la korp'a fart'o ol la spekulaci'a'j, la filozofi'a'j. Vid'u, oni pov'as est'i ĝis'mort'e trist'a kaj korp'e kaduk'a, sed oni tamen pov'as kontent'ig'e far'i kemi'a'n analiz'o'n de don'it'a ingredienc'o. Sed, se la korp'a mal'fort'o kaj mal'bon'a fart'o turment'as filozof'o'n, special'e tiu'n, kiu nur komenc'is tiu'n afer'o'n, kiu ne est'as jam trejn'it'a je ĉiu'j hom'a'j mal'fort'o'j kaj amplitud'o'j, tiu vid'os la mond'o'n en tut'e ali'a'j kolor'o'j, ol li ĝi'n vid'us san'a kaj bon'fart'a. Jam Dant'o dir'is:
’Ne ating'as long'a'n voj'o'n la spirit'o, se turment'as ĝi'n la korp'o ne'uz'ebl'a.’ Tial ni pli ol libr'o'j'n bezon'os gimnastik'a'j'n instrument'o'j'n; por ke ni pens'u kaj parol'u el la san'o kaj ne el mal'san'o. Sekv'e ankaŭ ni'a'j pens'o'j est'os san'a'j kaj konvink'a'j.”

Nun ĉiu'j sci'is pri si'a ĉi'jar'a rol'o. Tamen ili ĝeneral'e ne kompren'is, kio'n signif'as la vort'o filozofi'o. Tamen ĝi impon'e son'is — kaj tio por'moment'e sufiĉ'is.

Du tend'o'j, kest'o kun divers'a'j ŝraŭb'ŝlos'il'o'j kaj ŝraŭb'il'o'j, spark'il'o'j kaj simil'a'j objekt'o'j, gimnastik'a'j il'o'j, karton'a skatol'o kun nutr'aĵ'o'j kaj ali'a kun la kaserol'o'j kaj alkohol'a kuir'il'o, ret'pilk'o kaj pilk'bat'il'o'j por volan'o; ĉio tio trov'iĝ'is en'pak'it'a en la vetur'il'o. Profesor'o Andre'o turn'is la ŝlos'il'o'n kaj Labako baldaŭ far'iĝ'is antaŭ'urb'o — kaj iom pli post'e nur ankoraŭ kelk'a'j kamen'pint'o'j mal'proksim'horizont'e.

Sur la rapid'vetur'a ŝose'o la vetur'il'o trankvil'iĝ'is kaj glat'e glit'is, kvazaŭ oni flos'us en'boat'e. Kvankam tiu ĉi lu'it'a furgon'et'o jam iom'et'e simil'is al et'a aŭtobus'o, super la fenestr'a vitr'o tamen ne pend'is sur'skrib'o, ke inter'parol'o kun la ŝofor'o est'us sever'e mal'permes'at'a. Duŝ'a'n ne trov'is pacienc'o'n kaj demand'is:
”Sinjor'o profesor'o, kio'n efektiv'e far'as filozof'o?”

Ankaŭ Adela ne pov'is silent'i:
”Jes, ver'dir'e, kio'n pri'trakt'as filozofi'o?”

”Andre'o direkt'is rigard'o'n al la spegul'o, ĉu iu li'n frenez'e preter'vetur'as, post'e li dir'is:
”Filozof'o'j antaŭ ĉio am'as ...”

”Ho, bel'eg'e, do ili est'as erot'o'mani'ul'o'j, se mi vi'n bon'e kompren'as?” ŝerc'is Adela.

”Iu'senc'e jes,” trankvil'e respond'is la profesor'o, kvazaŭ li ne sent'us pik'o'n de la ŝerc'a sag'o. Est'as nur cert'a diferenc'o ...”

La karitat'a am'o adres'iĝ'as al ĉiu'j hom'o'j, ne'grav'e ĉu amik'o'j aŭ mal'amik'o'j, ĉu proksim'a'j aŭ mal'proksim'a'j. La filozofi'a am'o adres'iĝ'as al saĝ'o, al la ver'o en plej universal'a senc'o. Kaj la grek'a vort'o philosophia signif'as laŭ'vort'e tio'n:
am'o al saĝ'o.”

”Ho, tamen, kar'a. Est'as grand'a mis'kompren'o opini'i, ke iu ajn scienc'o pov'as ekzist'i kaj daŭr'e don'i frukt'o'j'n sen am'o.

Nur observ'u tiu'j'n kvazaŭ ebri'a'j'n scienc'ist'o'j'n en ili'a'j kabinet'o'j kaj laboratori'o'j, kun kiom'a am'o ili sekv'as si'a'j'n proced'o'j'n.

La grand'ul'o'j, kiu'j ver'e i'o'n origin'a'n kontribu'is al ajn'a scienc'o, ĉiam am'is la ver'o'n, kiu'n ili serĉ'is. La diferenc'o est'as nur, ke la ali'a'j scienc'o'j am'as specif'a'n ver'o'n, dum la filozofi'o am'as la ver'o'n ĝeneral'e, en plej abstrakt'a senc'o.”

”Kial la am'o tiom destin'e lig'iĝ'as kun la scienc'o'j kaj eĉ special'e kun la filozofi'o, kiel vi asert'as?” demand'is Georg'o.

”Ĉar la am'o kaj la ver'o mem est'as ge'am'ant'o'j, gigant'a'j ge'am'ant'o'j. Dir'u, ĉu vi pov'as al vi'a patr'in'o, kiu'n vi cert'e am'as, tiel facil'anim'e mensog'i, kiel vi mensog'as al fremd'a hom'o, kiu'n vi eĉ tim'as?”

”Jen, vi vid'as. La am'o plej bon'e prosper'as en la etos'o de ĉiu'spec'a ver'o. Kaj invers'e, la ver'o'n oni plej rekt'e pov'as ating'i en la etos'o de ver'a am'o. Tial la geni'a'j Grek'o'j ne star'ig'is la plej grav'a'n scienc'o'n, nom'e la filozofi'o'n, sur la fundament'o'n de la raci'o — tiam ili nom'us la filozofi'o'n ebl'e sofologio, sed sur la fundament'o'n de la am'o. Modern'a'j instru'ist'o'j pri filozofi'o tio'n em'as ignor'i, bedaŭr'ind'e ...”

”La filozofi'o tra'serĉ'as tri afer'o'j'n. Unu'e si'n mem. Kiam ĝi pens'as pri si, ĝi prov'as mal'kovr'i, kia'j est'as la ĝust'a'j manier'o'j pens'i kaj kiel oni pov'as ident'ig'i la mal'ĝust'a'j'n. Kaj ĝi demand'as si'n, ĉu oni efektiv'e pov'as esplor'i la du ali'a'j'n kamp'o'j'n de la filozofi'o.”

”Simpl'e du afer'o'j:
ontologi'o, tio, kio est'as, okaz'as — kaj du'e normiko, tio, kio est'u, okaz'u. La unu'a'n tem'o'n — tio'n, kio'n pens'as la filozofi'o pri si mem — kovr'as la logik'o kaj la epistemologi'o (foj'e nom'at'a ankaŭ gnoseologio aŭ noetik'o).

La logik'o est'as scienc'o pri la leĝ'o'j de pens'ad'o, pri ĝust'a'j kaj mal'ĝust'a'j fraz'o'j kaj pri la manier'o tir'i konklud'o'j'n. La epistemologi'o est'as la scienc'o, sam'e pri la pens'ad'o, sed sub pli princip'a aspekt'o:
ĉu ekzempl'e la hom'a raci'o pov'as ek'kon'i la ver'o'n, ĉu ĝi pov'as kompren'i la esenc'o'n de la fenomen'o'j, ĉu absolut'a ver'o ekzist'as ... Sed la filozofi'o pens'as pri si mem ankaŭ sub la aspekt'o de si'a histori'o. La histori'o de la filozofi'o kompar'as, ĉu ekzist'as evolu'o, ĉu ekzist'as progres'o en la filozofi'o.”

La profesor'o de'nov'e ĵet'is rigard'o'n al la spegul'o super la front'a fenestr'o'vitr'o kaj demand'is re'turn'e'n en la aŭt'o:
”Ĉu mi ted'as?”

”Nu, sed nun mi ver'ŝajn'e tio'n ne pov'os evit'i. Atent'u, ke iu ne en'dorm'iĝ'u! Mi dir'is, ke tio'n, kio est'as, stud'as la ontologi'o, la scienc'o pri la est'o, pri la fundament'o'j de la est'o. La ontologi'o ekzempl'e demand'as, ĉu ĉio, kio ekzist'as, est'as unu nur'a afer'o aŭ ĝi est'as kompon'it'a el divers'a'j er'o'j; ĉu tio, kio ekzist'as, est'as fin'it'a, lim'ig'it'a, aŭ infinit'a; ĉu nepr'a aŭ hazard'a; ĉu mem'sufiĉ'a aŭ de'pend'a ... La ontologi'o ĉerp'as si'a'j'n sci'o'j'n el la kosm'ologi'o, do, ia'spec'a abstrakt'a fizik'o, kaj el metafizik'o, kiu ne est'as scienc'o en kutim'a senc'o, ĝi prefer'e est'as spekulaci'o pri la sens'e kaj instrument'e ne'registr'ebl'a fon'o de la ekzist'o. La metafizik'o est'as ia'spec'a tunel'o inter la praktik'a kaj filozofi'a pens'manier'o'j. La fizik'o inform'as ni'n ekzempl'e, kio far'as son'o'n kiel fizik'a'n fenomen'o'n. Sed la metafizik'o dir'as al ni, ke ni kun cert'ec'o sci'as nur pri ni'a aŭd'o de la son'o, ni'a sent'o de ĝi, sed ke ni ne hav'as ide'o'n pri ĝi'a last'a font'o. Sed pri tiu'j ĉi afer'o'j ni amuz'iĝ'os pli post'e. Nun mi al'don'u nur tio'n, ke tio est'as klasik'a, tradici'a sistem'ig'o de la filozofi'o, pri kiu kelk'a'j nun'temp'a'j instru'ist'o'j probabl'e kun kompat'o rid'et'us, kvankam ankaŭ modern'a'j sistem'ig'o'j ne pov'as ĵet'i pli da lum'o al la etern'a'j problem'o'j de filozofi'a pens'ad'o.”

”La tri'a objekt'o de la filozofi'o:
tio, kio est'u, kio okaz'u, klar'ig'as la mond'o'n kaj la hom'a'n ag'ad'o'n en tiu ĉi mond'o konkord'e al la hom'a konscienc'o aŭ sub'konsci'a tendenc'o. Tiu ĉi part'o, nom'at'a normiko, konsist'as el etik'o, ekonomik'o, politik'o kaj estetik'o. La etik'o instru'as pri moral'o, pri disting'ad'o inter bon'o kaj mal'bon'o, pri la hom'a'j dev'o'j. La ekonomik'o instru'as pri la aranĝ'o kaj mastr'um'ad'o de la hom'a sen'per'a medi'o:
famili'o, najbar'ec'o, labor'ej'o, komun'um'o. La politik'o instru'as uz'i etik'a'j'n kaj ekonomi'a'j'n princip'o'j'n en grand'a'j komun'um'o'j kaj soci'o'j, precip'e en la ŝtat'o kaj inter la ŝtat'o'j. La estetik'o instru'as pri la princip'o'j kaj leĝ'o'j de la bel'o. Laŭ la instru'o de la klasik'a filozofi'o ĉio, kio'n la hom'o produkt'as, dev'as rilat'i al tri baz'a'j princip'o'j:
la ver'o, la bon'o kaj la bel'o.

Tial ni re'trov'as tiu'j'n princip'o'j'n en la norm'a part'o de la filozofi'o kiel etik'o'n, ekonomik'o'n-politik'o'n kaj estetik'o'n. Por klasik'ul'o'j nur tiu'j hom'a'j produkt'o'j valor'is kiel kvalit'a'j, kiu'j kongru'is kun la nom'it'a'j tri princip'o'j de la ver'o, bon'o kaj bel'o.”

Georg'o petol'e rid'et'is, kvazaŭ li vol'us i'o'n dir'i. Sinjor'in'o Majda rimark'is li'a'n lip'kun'tir'o'n kaj invit'is li'n dir'i si'a'n afer'o'n.

”Unu'a'foj'e mi aŭd'as, ke la politik'o pov'us est'i part'o de la filozofi'o. Ni'a patr'o dir'as, pardon'u, ke la politik'o est'as grand'a putin'o ... kaj vi met'is ĝi'n en la societ'o'n de tiel honor'ind'a'j afer'o'j ...”

Majda rigard'vip'is si'a'n edz'o'n dir'ant'e:
”Se oni nur dum kelk'a'j minut'o'j aŭskult'as politik'a'j'n raport'o'j'n aŭ iom'et'e tra'foli'um'as gazet'o'n, oni baldaŭ akir'as klar'a'n en'vid'o'n, ke la patr'o de ni'a Georg'o komplet'e prav'as. Ankaŭ mi ne pov'as kompren'i, kia'manier'e vi pov'is tiom mal'pur'a'n afer'o'n, kiel politik'o'n, met'i en la ar'o'n de vi'a'j -logioj ...?”

Profesor'o Andre'o mal'ferm'is la fenestr'o'n por pag'i ŝose'impost'o'n — post'e li respond'is la mal'facil'a'n kontest'o'n:
”Mi dir'is, ke la filozofi'o esplor'as krom si'n mem ankaŭ tio'n, kio fundament'e est'as kaj tio'n, kio fundament'e est'u. Tio, pri kio vi du leg'as en gazet'ar'o aŭ aŭskult'as en radi'o, kie'n tio aparten'as? Ĉu al tio, kio est'as, ĉu al tio, kio est'u?

”Tem'as pri afer'o'j, kiu'j est'as! Ja ĉio tio est'as okaz'aĵ'o'j kaj fakt'o'j, kiu'j ver'e ekzist'as. Se ili ne jam ekzist'us, se nur ekzist'us dezir'o, ke ili ekzist'u, ni ne perd'us nerv'o'j'n pro ili,” respond'is Georg'o.

”Sed la politik'o'n ni met'is, se mi bon'e re'memor'as, en la sekci'o'n kun tiu'j afer'o'j, pri kiu'j ni nur dezir'as, ke ili est'u, okaz'u, ĉu?”

”En gazet'artikol'o'j do trov'iĝ'as nur tiom da politik'o, kiom tem'as pri sugest'o'j kaj plan'o'j i'o'n real'ig'i en la senc'o de la politik'a'j princip'o'j, kiom tem'as pri afer'o'j, kiu'j est'u kaj okaz'u, real'iĝ'u, ja ceter'e ili ne jam ekzist'as. Ĉio ali'a, kio ankaŭ port'as la nom'o'n ’politik'o’, efektiv'e est'as nur soci'a'j fakt'o'j, aparten'ant'a'j al la kategori'o de statistik'o aŭ eĉ delikt'ar'o kaj krim'afer'o'j. Kiel la soci'a'j afer'o'j efektiv'e kur'as, tio'n ne esplor'as la politik'o, sed la sub'scienc'o de la antrop'ologi'o (scienc'o pri la hom'o), la soci'ologi'o (scienc'o pri la soci'o).”

Sur la panel'o mal'antaŭ de stir'rad'o komenc'is puls'i ruĝ'a lamp'et'o. La ole'o. La profesor'o halt'ig'is la vetur'il'o'n kaj el'ir'is, preskaŭ salt'e. Post minut'o jam ĉio re'trov'iĝ'is en bon'a ord'o. Ili vetur'is antaŭ'e'n. Sed post kelk'a'j kilo'metr'o'j en la kabin'o komenc'is terur'e fetor'i. Io inter du'on'brul'ig'it'a'j ĉifon'o'j kaj tio, kio'n oni en salon'o'j ne far'as ... De'nov'e turn'o dekstr'e'n. Lev'o de la kapot'o, rigard'ĵet'o en la ole'tempest'o'n. Kiam profesor'o antaŭ'e al'verŝ'is ole'o'n, li forges'is ferm'i la ŝtop'il'o'n per apart'a risort'o.

Sinjor'in'o Majda ek'ĝem'is:
”La lim'o'j de la filozofi'o!” — Tiel ili per la tri'a, nun bon'e ferm'it'a ole'o, kontinu'is la voj'o'n. ”Kie'n ni atribu'u tia'n afer'o'n, tia'n ignor'ad'o'n de la ole'o'ŝtop'il'o?” incit'is sinjor'in'o Majda.

ŝerc'is la profesor'o, kiam li tiel antaŭ ĉiu'j perd'is si'a'n ŝofor'a'n kaj aŭt'o'mekanik'a'n renom'o'n. Kaj tiu ĉi renom'o far'as du'on'o'n de ĉiu vir'o ... ”La kvar'a sekci'o:
afer'o'j, kiu'j ne okaz'u ...” li prov'is sav'i, kio'n li pov'is.

Dum ĉiu'j en si'a'j pens'o'j prov'is plen'ig'i tiu'n skatol'o'n de la kvar'a sekci'o:
profesor'o Andre'o, li'a edz'in'o Majda, Adela, Georg'o, Tanja kaj Duŝ'a'n, la aŭtomobil'o jam meandr'is inter la karst'a'j pin'arb'o'j. Post plen'a'j du hor'o'j profesor'o Andre'o jam pov'os ĝoj'kri'i, kiel feliĉ'a'j ek'ĝoj'is Helen'o'j ĉe Ksenofon'o, kiam ili re'marŝ'is el Persi'o:
thalatta — la mar'o! Ankoraŭ dum du hor'o'j rajt'as parol'i la filozofi'o — post'e parol'os la fizik'o; pli preciz'e:
la statik'o de la tend'o'j, la kemi'o de kuir'ad'o kaj fiziologi'o de la dorm'ripoz'o ...

Tiel oni tra'stud'as ar'o'n da scienc'o'j ĉiu'tag'e, sen tio'n rimark'i, pens'is en si Duŝ'a'n.

Georg'o jam iel adiaŭ'is si'a'j'n embaras'o'j'n pri la politik'o kaj star'ig'is nov'a'n dilem'o'n:
”Ĉio bon'e, se ni ĉi'jar'e stud'os la filozofi'o'n. Sed, ĉu mi pov'as kalkul'i per tio, ke ni ne lud'os per i'a'j mez'epok'a'j fabel'o'j?”

”Nu bon'e, jen tiu metafizik'o ... Mi ne sci'as ver'dir'e, kio'n ni entrepren'u per ĝi. Jen raked'o'j, komput'il'o'j — kaj ĉi tie ia metafizik'o ... Mi vol'as rimark'i, ke ni probabl'e est'u iom pli scienc'a'j. En la lern'ej'o mi ne aŭd'is bon'a'j'n koment'o'j'n pri tiu metafizik'o. Tio ver'ŝajn'e lig'iĝ'as kun religi'o. Sed ni'a afer'o est'as ek'kon'i kaj sci'i — kaj ne kred'i ...”

”Ni pren'u la signif'o'n de ni'a inter'parol'o, la signif'o'n de unu'op'a'j vort'o'j. Ĉu sufiĉ'as, ke ni nur sci'as ili'a'n signif'o'n?”

”Ni far'u eksperiment'o'n. Ni klar'ig'u la fraz'o'n:
Filozofi'o est'as serĉ'ad'o de la ver'o.”

Adela en'miks'iĝ'is:
”Tiu ĉi fraz'o est'as ja kristal'e klar'a. Ni sci'as, kio'n signif'as la vort'o filozofi'o, ni sci'as, kio est'as serĉ'ad'o, ni sci'as, kio est'as la ver'o.”

”Tiu et'a ’est'as’ est'as tiel enigm'a afer'o, ke jar'cent'o'j da filozofi'a evolu'o ne lum'ig'is la problem'o'n ĝis kontent'ig'o.”

”Sekv'e la filozofi'o ne pov'as est'i tre serioz'a afer'o, se ĝi kapric'um'as pri tia ’est'as’!”

”Mi neniam asert'is, ke la filozofi'o est'as serioz'a afer'o. Serioz'a est'as dom'help'ist'in'o, kiam ŝi komut'as elektr'a'n lum'o'n kaj ne zorg'as pri tio, kio okaz'as inter la turbin'o'j kaj pec'et'o de volfram'a faden'o en la vitr'a ampol'o. Ŝi est'as serioz'a kaj ne interes'iĝ'as pri tiel infan'ec'a'j demand'o'j. La serioz'a Eskim'o interes'iĝ'as, ĉu oni pov'as bon'e glit'vetur'i per hund'sled'o sur la neĝ'a surfac'o. Li ne interes'iĝ'as mult'e pri la majest'a ekspozici'o de kristal'et'o'j, konstat'ebl'a'j nur sub lupe'o. La filozofi'o est'as en si'a radik'o ne'serioz'a scienc'o. En'kadr'e de ĝi plen'kresk'a'j hom'o'j demand'as pri tia'j afer'o'j, kia'j'n ceter'e kuraĝ'as pri'demand'i nur tri'jar'a'j infan'o'j. Filozof'o dezir'as el'lern'i ĉiu'n vort'o'n ankoraŭ'foj'e, tut'e de'nov'e. Tial la ordinar'a'j hom'o'j li'n pri'rid'as. Kial vi demand'as pri la afer'o'j, kiu'j'n sci'as ĉiu infan'o ...”

”Adela, vi ver'ŝajn'e sci'as, ke la hom'a korp'o en cert'a temp'o anstataŭ'as ĉiu'j'n si'a'j'n ĉel'o'j'n. Se ĝi tio'n ne pov'us far'i, ĝi kaduk'iĝ'us kaj mort'us jam en kelk'a'j jar'o'j. Sam'e okaz'as en ni'a mens'o. Ĉiu noci'o en ĝi dev'us mult'foj'e for'mort'i kaj est'i anstataŭ'it'a per nov'a, pli konven'a, por ke ni'a pens'ad'o rest'u freŝ'a kaj san'a. Ni pren'u nun tiu'n ni'a'n ’est'as’. Kia'manier'e vi pov'as sci'i, ke ĝi signif'as al infan'o, al vi, al mi kaj al renom'a filozof'o la sam'a'n afer'o'n?”

”Jes, sed ni dub'as ankaŭ pri la ĝust'a signif'o de tiu'j ali'a'j vort'o'j. Tia'manier'e ni vok'us al help'o pli kaj pli da vort'o'j, kiu'j mem bezon'us klar'ig'o'n. Vi pov'as supoz'i, kiel la entrepren'o fin'iĝ'us ...”

”Ebl'e oni ne est'u pri la signif'o de la vort'o'j tiel scienc'e rigor'a ...” rimark'is Tanja.

”Ĝust'e tiel est'as. Oni pov'as inter'parol'i nur, se oni al unu'op'a'j vort'o'j kaj fraz'o'j don'as iom'a'n toler'o'n — sed antaŭ ĉio ni dev'as iel kred'i, ke mal'antaŭ de tiu'j vort'o'j trov'iĝ'as ia signif'o.

Tio est'as la unu'a kondiĉ'o. La du'a kondiĉ'o est'as, ke en ni'a vort'ar'o efektiv'e trov'iĝ'u kelk'e da vort'o'j, kies signif'o est'as unu'a'vid'e evident'a kaj ne bezon'as klar'ig'o'n. Unu el tiu'j vort'o'j ekzempl'e est'as ’mi’. Tio'n oni ne dev'as klar'ig'i, kvankam la vort'o en si'a profund'a signif'o ne est'as tiel simpl'a. Sam'e ni ne dev'as klar'ig'i vort'o'j'n, kiu'j dir'as pri ni'a'j intern'a'j spert'o'j. Al tiu'j vort'o'j oni simpl'e kred'as, ja oni ne pov'as ili'n raci'e sub'argument'i, ĉar ili mem est'as argument'o'j por klar'ig'i ali'a'j'n vort'o'j'n.

Simpl'e:
ekzist'as vort'o'j, kiu'j'n oni ne klar'ig'as, pri kies senc'o oni kred'as.”

Duŝ'a'n zorg'is pri la star'ig'o de tend'o'j. Ke la ŝnur'o'j hav'u ĝust'a'n tensi'o'n, ke la kanal'o est'u bon'e fos'it'a, ke la munt'baston'o'j est'u bon'e munt'it'a'j.

”La filozofi'o kaj la serur'o ne kongru'as bon'e. Filozof'o'j ĉiam lern'is de'munt'i serur'o'j'n — kaj cert'a'j serur'ist'o'j * de ĉiam persekut'as filozofi'o'n. Ni tend'um'os apert'e. Ĉiu pov'as ven'i kaj rigard'i!”

* Alud'o pri la jugoslavia diktator'o Josip Broz-Tit'o, kiu en si'a jun'ec'o lern'is la meti'o'n de serur'ist'o. Dum si'a long'jar'a absolut'ism'a reg'ad'o (1945 — 1981) li en'prizon'ig'is kaj mal'ebl'ig'is mil'o'j'n da intelekt'ul'o'j en ĉiu'j jugoslaviaj respublik'o'j. Li ne persekut'is nur religi'a'j'n hom'o'j'n, sed ankaŭ social'demokrat'o'j'n kaj eĉ komun'ist'o'j'n, kiu'j ne sekv'is preciz'e li'a'n kapric'a'n politik'a'n lini'o'n, kiu oft'e subit'e ŝanĝ'iĝ'is, kiel precip'e en la jar'o 1948, kiam li en'ir'is en grand'a'n konflikt'o'n kun Stalin. Se oni unu tag'o'n antaŭ la publik'a eksplod'o de tiu inter'kamarad'a konflikt'o far'is kritik'a'n rimark'o'n pri Stalin, oni risk'is karcer'o'n aŭ koncentr'ej'o'n laŭ la nazi'a aŭ gulag'a model'o; se oni unu tag'o'n post la publik'ig'o de la ”Rezoluci'o de Kominformo” ne atak'is Stalin'o'n, oni risk'is la sam'o'n ...

II.

Kia'manier'e oni fid'u al la boat'o; ankaŭ la pruv'o'j flos'as; ĉu ni sci'as plu multiplik'i ...?

Se oni ne hav'as spert'o'n, oni eĉ spiritusan kuir'il'o'n ne pov'as brul'ig'i simpl'e kaj tuj. Post la ses'a alumet'o Tanja sukces'is invit'i blu'et'a'n flam'o'n, ke ĝi ĉirkaŭ'tuŝ'u la fund'o'n de la te'kruĉ'o. Akv'o, pri kiu oni ek'konsci'as hejm'e nur dum aŭt'o'lav'ad'o, far'iĝ'as inter tiu'j ĉi rok'o'j per si'a glugl'ad'o ia mal'oft'a element'o, mult'valor'a kaj sent'iv'a.

Adela kaj Georg'o kun'met'is ŝton'plat'o'j'n, tiel ke ili far'iĝ'u tabl'o kaj seĝ'ar'o; Tanja kaj Duŝ'a'n ord'ig'is rekvizit'o'j'n post la maten'a gimnastik'o; sinjor'in'o Majda kaj sinjor'o Andre'o tranĉ'is kaj aranĝ'is pan'o'n.

”Mi prefer'as est'i sen ...” vol'is Georg'o entrepren'i si'a'n maten'manĝ'o'n simpl'e tiel star'ant'e.

”Pli mal'pli la filozofi'o hejm'as en la kuir'ej'o. Rigard'u, Georg'o, la mond'o plej intim'e penetr'as en ni'n, dum ni konsum'as nutr'aĵ'o'n. Tiam la kosm'o lok'iĝ'as en ni. Tem'as ver'dir'e pri majest'a moment'o:
konsum'i ĉiu'j'n tiu'j'n atom'pez'o'j'n, tiu'j'n valent'o'j'n, tiu'n ĉi karb'a'n poligami'o'n, komplet'a'n termo'dinamik'o'n, elektr'o'n kaj ond'mekanik'o'n, fizik'o'n de la atom'o'j kaj ili'a'j partikl'o'j ... Cert'e, oni pov'as manĝ'i ankaŭ tiel, ke oni mal'ĉe'est'e ĵet'as i'o'n ajn en si'a'n buŝ'o'n, ke oni trakt'as nutr'aĵ'pec'o'j'n kiel nur'a'n hejt'material'o'n. Ke oni far'iĝ'as hejt'ist'o en la lokomotiv'o de propr'a korp'o, barakt'ant'a per si'a ŝovel'il'o. Sed oni pov'as si'n dispon'ig'i al la invit'o en la plej eminent'a'n eksperiment'o'n, kiu radikal'e post'las'as ĉiu'j'n mond'fam'a'j'n laboratori'o'j'n:
eksperiment'o'n, en kiu la tritik'o kaj la akv'o far'iĝ'as materi'o, kiu pov'as ek'mir'i pri si mem, kiu pov'as ek'pens'i ...”

Ankaŭ Georg'o elekt'is por si sid'a'n pozici'o'n. La makzel'o'j de ili ĉiu'j komenc'is mov'iĝ'i mal'pli hast'e. Ili iel kompren'is, ke ili'a'j dent'o'j est'as la plej grav'a'j muel'il'o'j en la mond'o; ke ili dum ĉiu maĉ'mov'o decid'as i'o'n kor'tuŝ'e grav'a'n. Ni dir'u:
muel'i la pan'o'n en verk'o'n kiel Frat'o'j Karamazov, Sonet'kron'o, Nabuko, Kvantum'teori'o, ĝeneral'a deklar'o pri la hom'a'j rajt'o'j ...

”En tia maĉ'mov'o iu'senc'e dev'as est'i resum'it'a ĉio, kio'n la kosm'o efektiv'e sci'pov'as!” ek'mir'is sinjor'in'o Majda.

”Ĉu tem'as do pri la alt'atmosfer'e kun'prem'it'a en'hav'o de si'a'spec'a'j ’Komplet'a'j verk'o'j’ de la Natur'o ...” ek'medit'is Duŝ'a'n.

”Oni pov'us konklud'i,” ek'bril'is ankaŭ en la kap'o de Adela, ”ke tio, kio okaz'as en la dimensi'o'j de la galaksi'o'j, okaz'as ankaŭ et'dimensi'e inter la supr'a kaj mal'supr'a makzel'o'j?”

”Est'as ver'e:
koncentr'iĝ'o de la plasm'o en sun'o'j'n; eksplod'o'j kaj radi'ad'o'j, nask'iĝ'o'j de la planed'o'j kaj ili'a mal'varm'iĝ'ad'o — ŝajn'as, ke ĉio tio tendenc'as ie fin'e de la procez'o'j, far'iĝ'i spik'o de tritik'o kaj glas'o da akv'o. Ĉio por tiu ĉi aventur'o inter la dent'o'j kaj digest'a aparat'o, kie la materi'o far'iĝ'as kapabl'a uz'i plum'o'n, uz'i violon'o'n ...”

”Sed,” dir'is subit'e la profesor'o, ”ĉu vi hav'as imag'o'n, kio'n ni ĵus far'is?”

”Ni pens'is dum la maten'manĝ'o,” per ia dom'mastr'ec'a riproĉ'o dir'is Tanja.

”Ĉu vi intenc'as dir'i, ke ni ver'dir'e filozofi'is?” plaĉ'is la konstat'o al Adela.

* * * Georg'o jam dum tut'a jar'cent'o trakt'is pump'il'o'n, sed la boat'o rest'is ne'ŝvel'a. Se ne trov'iĝ'us tiu german'a famili'o en najbar'ec'o, la mar'o est'us sek'iĝ'int'a antaŭ ol Georg'o est'us puf'ig'int'a la boat'o'n. La bon'kor'a german'a turist'o kun'pren'is et'a'n ŝtal'botel'o'n, prem'is sur valv'o'n — kaj la boat'o ek'ŝvel'is de la aer'prem'o.

”Gut so?” (Ĉu bon'e tiel?) ”Gut, dank'e sehr!” (Dank'o'n, ver'e bon'e!) Post tio ĉiu'j en'ir'is tiu'n aer'it'a'n gum'o'n kaj profesor'o kiel el'pruv'it'a venecia galiot'o ek'mov'is rem'il'o'j'n. Je cent metr'o'j for de la bord'o la vir'in'a zorg'em'o demand'is en sinjor'in'o Majda:
”Ĉu oni pov'as fid'i, ke tiu ĉi gum'o ni'n ten'os sur'akv'e?”

”Se ne atak'os ni'n la spad'fiŝ'o, ni pov'as navig'i trans'mar'e'n ĝis Bar'i!”

”Do ni ne hav'as motiv'o'n por tim'i?” ne plen'e jam fid'is la etern'a in'ec'o.

”Kiel mar'ist'o'j en tiu ĉi kviet'a veter'o ni ne hav'as motiv'o'n panik'iĝ'i. Sed kiel filozof'o'j ni iu'senc'e dev'as trem'i pro la angor'o.”

”Ne tim'ig'u ni'n, sinjor'o profesor'o! Jam sen tio la boat'o est'as sufiĉ'e ne'stabil'a ...” pet'is Tanja.

”Tiu, kiu tim'as, dev'us est'i soldat'o aŭ polic'ist'o; la filozof'o pov'as est'i nur tiu, kiu ating'as ekstrem'a'n kuraĝ'o'n!”

”Mi vol'is dir'i jen'o'n:
kiel ekskurs'ant'o mi efektiv'e pov'as fid'i, ke la boat'o ne dron'os, se en ĝi trov'iĝ'as aer'prem'o. Sed kiel filozof'o mi tiu'n cert'ec'o'n ne pov'as hav'i.”

”Mi dev'as fid'i je mi'a'j sens'o'j; mi dev'as kred'i, ke la mond'o ĉirkaŭ mi ver'e ekzist'as kaj obe'as cert'a'j'n leĝ'o'j'n.”

”Se mi bon'e memor'as la lecion'o'j'n en la lern'ej'o, oni sens'o'j'n ne fid'as, sed scienc'e pruv'as ili'a'n kongru'o'n kun real'o.

Tiu fid'ad'o memor'ig'as mi'n tro al sakristi'a'j afer'o'j ...” preskaŭ koler'iĝ'is Adela. Georg'o al'verŝ'is benzin'o'n:
”Kaj tiu obe'ad'o al leĝ'o'j rekt'e mal'bon'odor'as je tabernakl'o ...”

”Ebl'e, kar'a'j amik'o'j,” trankvil'e re'bat'is la pilk'o'n la profesor'o, ”ni fin'fin'e agnosk'os, ke ĉio, kio ekzist'as, inkluziv'e ni'n, ven'is el ia kosm'a tabernakl'o ... Sed ni las'u tio'n ĉi'moment'e.

Adela, ĉu vi vol'as dir'i, kia'manier'e ni tut'e pov'as sci'i pri la ekzist'o de la ekster'a mond'o?”

”Sed inter la supoz'at'a objekt'o kaj ni'a vid'percept'o trov'iĝ'as la okul'o'j, ĉu ne?”

”Konklud'e ni ne vid'as sen'per'e la objekt'o'n, sed la retin'o'n, sur kiu form'iĝ'as cert'a bild'o, ĉu?”

”Ver'dir'e ni eĉ la retin'o'n ne vid'as rekt'e, ja ĝi send'as la bild'o'n tra vid'nerv'o'j, iel sam'e kiel la kabl'a televid'staci'o, en ni'a'n cerb'o'n.”

”Do ni ver'dir'e vid'as nur tiu'n cerb'o'part'o'n, sur kiu ’pentr'iĝ'as’ la bild'o, transport'it'a per'e de la vid'nerv'a'j ĉel'o'j, ĉu?”

”Jes, la last'a bild'o, kiu'n ni ver'e rekt'e vid'as, est'as tiu, kiu est'iĝ'as en ni'a cerb'o.”

”Bon'e, sed tiu makul'o ie en ni'a cerb'o por ni daŭr'e ne est'us vid'ebl'a, se ĝi ne reflekt'iĝ'us en io, kio ne est'as nur'a materi'a cerb'o'part'o, kio est'as mi mem ... Ni flank'e'n'las'u la demand'o'n, kia'n karakter'o'n hav'as tiu last'a fenomen'o, kiu ver'e vid'as, ĉu tem'as pri spirit'o, ĉu pri io ali'a. Sed grav'e est'as agnosk'i, ke la last'a bild'o dev'as est'iĝ'i en la ego'o mem, kiu konsci'as kaj sent'as, ĉu?”

”Bon'e, se la last'a bild'o trov'iĝ'as rekt'e en mi; en tio, kio'n mi spert'as kiel mem'o'n, ego'o'n, sekv'e mi ĉiam rigard'as, aŭskult'as, palp'as ktp. nur mi'n mem, sed ne i'a'n mond'o'n, kiu'n tiu'j ĉi percept'o'j simbol'as. Kaj se tiel, kie est'as la garanti'o, ke al tiu bild'o en mi'a mem'o korespond'as ankaŭ real'a ekster'a mond'o?

Kie est'as la garanti'o, ke la tut'a percept'ad'o de la mond'o ne est'as nur iu hipnot'a sonĝ'o, kiu sorĉ'as al ni la fabel'o'n pri la mond'o, kvazaŭ ĝi ver'e trov'iĝ'us ekster ni? Kia'manier'e ni pov'as sci'i, ke ni ne sonĝ'as, sed rigard'as real'o'n?”

”Jen tio est'as mir'ind'a pens'o, valor'a je bibliotek'o'j! La pli'mult'o de majstr'o'j ne ferm'as si'a'n labor'ej'o'n, kvankam ili mal'esper'iĝ'as pri si'a meti'o. Ferm'i la labor'ej'o'n signif'as en last'a senc'o — mort'ig'i si'n mem.”

”En real'o la afer'o ne est'as tiel drast'a. Eĉ se ni rest'as en la etern'a maŝ'o kun la supoz'o, ke ni nur sonĝ'as kaj ekster tio trov'iĝ'as neni'o, ni dev'as agnosk'i almenaŭ i'o'n:
ke real'a'j est'as almenaŭ ni, kiu'j sonĝ'as. Kaj se tiu'j'n sonĝ'o'j'n ni ne pov'as stir'i kaj produkt'i mem (ekzempl'e per la boat'o ni ne pov'as rem'i en aer'o'n), ni sekv'e dev'as agnosk'i ankoraŭ i'o'n aŭ eĉ iu'n, kiu tiu'j'n ĉi sonĝ'o'j'n produkt'as kaj aranĝ'as.”

En la kap'o de Duŝ'a'n ek'fulm'is:
”Ni dir'u, tio, kio ver'e konvink'e kaj sen garanti'atest'o ekzist'as, est'as mi mem — kaj apud mi iu ali'a inteligent'o, kiu mi'n plen'ig'as per mi'a'j sonĝ'o'j, se ĝi eĉ ne produkt'as ĉirkaŭ mi real'o'n mem ...”

”Ĝust'e tiel. Ke tia'j sonĝ'o'j, kia'j'n ni ĉiu'j sonĝ'as, pov'as est'i produkt'at'a'j nur de la inteligent'o, kiu sen'kompar'e super'as ni'n kaj tiu'j'n ĉi sonĝ'o'j'n, jen la unu'a nepr'ec'o, kiu'n dev'as agnosk'i la raci'o por ne dev'i ferm'i si'a'n labor'ej'o'n, kiel postul'is Georg'o. Tiel ni ating'is la fraz'o'n, kiu'n formul'is Kartezio:
Cogito, erg'o sum — mi pens'as, do mi est'as. El ni'a vid'punkt'o: Mi sonĝ'as, do mi est'as. Sed se mi est'as, se la sonĝ'o'j est'as, sekv'e ankaŭ tiu est'as, kiu send'as al ni ni'a'j'n supoz'it'a'j'n sonĝ'o'j'n.

Sed se tiu produkt'ist'o ekzist'as, mi ne bezon'as plu teori'o'n pri la sonĝ'o'j, ja al tiu est'aĵ'o mi pov'as fid'i, ke ĝi mi'n ne mistifik'as per fabel'o'j, sed ke ĝi mi'n star'ig'as sur la firm'a'n teren'o'n de real'o. Real'o, kiu ne kun'fal'as, en kiu konserv'iĝ'as la rilat'o inter la pez'o de la akv'o kaj pez'o de la boat'o, kio'n ni pov'as util'ig'i por navig'ad'o kaj pro kio ni ne bezon'as tim'i dron'o'n.”

”Mi esper'as, ke tiu filozofi'a angor'o do est'is nur por'temp'a ...” re'spir'is sinjor'in'o Majda.

”Kartezio dir'us:
’metod'ik'a’. La filozof'o dev'as komenc'e de si'a entrepren'o ĉiam ĉu ek'mir'i ĉu ek'angor'i. Sed ĉar ni parol'is pri kvintesenc'o de la mond'o kaj de la raci'o, nom'e, ĉu io ajn efektiv'e ekzist'as aŭ ĉio est'as nur ni'a'j sonĝ'o'j, la nur'a ek'mir'o est'as preskaŭ tro mild'a re'ag'o. Ĉe tia'j demand'o'j ni'a raci'o dev'as ĝis'fund'e ek'trem'i, la kutim'a manier'o diskut'i ĉi tie efik'us kiel leĝer'a krak'et'ad'o de kokakola'o.”

La rem'il'o'j egal'ritm'e tremp'iĝ'is akv'e'n, la boat'o trov'iĝ'is pli kaj pli for de la bord'o; la plej simpl'a indiĝen'a sag'o pov'us en moment'o renvers'i la pez'rilat'o'n kaj dron'ig'i la tut'a'n filozofi'a'n tend'um'ul'ar'o'n.

En Adela anonc'is si'n la strig'o el la gimnazi'a laboratori'o, kie divers'a'j scienc'a'j prezent'aĵ'o'j pend'is sur la mur'o'j kaj est'is aranĝ'it'a'j en la ŝrank'o'j. Adela ek'memor'is la strig'o'n en la gimnazi'a labor'ej'o:
”Se ni tiel ĉio'n kompren'as, ĉu do oni neni'o'n pov'as pruv'i; ĉu ĉiu'j scienc'o'j est'as pur'a tromp'o kaj mal'ŝpar'o de energi'o'j?”

”Antaŭ ol ek'paf'i per kanon'o'j favor'e al la scienc'o'j kaj ili'a'j pruv'o'j — aŭ kontraŭ ili, ni dev'as dir'i kelk'a'j'n vort'o'j'n pri tio, kio est'as la scienc'o kaj kio est'as la pruv'o'j.”

”La scienc'o est'as efektiv'e metod'o por akir'i sci'o'n,” rapid'e instru'is Georg'o.

refut'is la asert'o'n de Georg'o la profesor'o. ”Sed la beb'o kompil'as nur la sci'o'j'n pri la fakt'o'j. Pri io. Tiu'spec'a'n ek'kon'o'n oni nom'as la antaŭ'scienc'a. La scienc'a ek'kon'o est'as nur tiu, kiu est'as sistem'a kaj tut'ec'a. La sistem'ec'o signif'as klas'i la traktat'a'n ek'kon'objekt'o'n en ĝust'a'n fak'o'n inter la ali'a'j, ĝi'n difin'i en rilat'o kun ali'a'j. La tut'ec'o signif'as, ke oni ne klar'ig'as ĝi'n nur en ĝi'a moment'a stat'o, sed ankaŭ per ĝi'a origin'o, ĝi'a'j histori'o kaj perspektiv'o. Oni dev'as ek'kon'i la histori'o'n de la traktat'a objekt'o. Sed ĉio ĉi ne baz'iĝ'as sur pur'a'j fid'ind'a'j inform'o'j — en'miks'iĝ'as mult'a'j sen'baz'a'j opini'o'j kaj ek'kon'a'j erar'o'j. La vort'o ’scienc'o’ tiel ne garanti'as jam aŭtomat'e la ĝust'a'n pri'juĝ'o'n. Ĝi signif'as nur regul'it'a'n klopod'o'n de hom'a raci'o ek'kon'i la sistem'a'n kaj tut'ec'a'n ver'o'n pri cert'a objekt'o respektiv'e fenomen'o. La noci'o ’scienc'o’ ne rajt'as util'i kiel tim'ig'il'o kontraŭ ne sufiĉ'e instru'it'a'j hom'o'j por dev'ig'i ili'n akcept'i i'a'j'n doktrin'o'j'n kaj hipotez'o'j'n. Tre grav'a afer'o en ĉiu scienc'o est'as, ek'konsci'i pri ĝi'a'j lim'o'j. Sed nun ek al la noci'o ’pruv'o'j’.”

”Supoz'e vi ne dir'os, ke eĉ la pruv'o'j est'as io mol'a kaj tru'hav'a, ne tro solid'a, ĉu?” mal'pacienc'is Adela.

”La pli'mult'o pens'as, ke la pruv'o'j est'as la last'a aŭtoritat'o en la afer'o'j de ni'a raci'o.”

”Ĉu ĝi tio fakt'e ne est'as? Ĉu trov'iĝ'as io, kio pov'us eĉ pli konvink'i ol la pruv'o'j?” lev'iĝ'is Adela.

”Ĉu iu el vi pov'as pruv'i al mi, ke la part'o ĉiam est'as pli mal'grand'a ol ĝi'a tut'o?” dir'is rid'et'ant'e profesor'o.

”Aŭ tio'n, ke la boat'o, kiu naĝ'as super la akv'o, sam'temp'e ne dron'as, ĉu?”

”Kiel vi mem agnosk'is, ekzist'as en ni'a mond'o kelk'a'j ek'kon'o'j, kiu'j'n ni ne bezon'as pruv'i, ĉar ili'a ver'o vid'iĝ'as el si mem, est'as evident'a, kiel vi bon'e dir'is. Tiu tip'o de baz'a ek'kon'o nom'iĝ'as evident'ec'o. Ĉar la evident'ec'o sufiĉ'as por si mem, ĝi est'as la baz'a kaj la plej cert'a form'o de ek'kon'o. Sed, ali'flank'e, la evident'ec'o valid'as nur por kelk'a'j plej simpl'a'j ver'o'j.

Ĉiu'j'n ali'a'j'n, pli kompleks'a'j'n ver'o'j'n ni dev'as far'i evident'a'j, se ni vol'as ili'n per cert'ec'o ek'kon'i.”

”Bon'e, profesor'o,” ribel'is Georg'o, ”ĉu ne est'as la kalkul'o, ni dir'u 238 * 4321 = 1 028 398, kiu'n ni pov'as algebr'e pruv'i, sam'e cert'a kiel vi'a kalkul'o, ke 1 + 1 far'as 2, kiu ŝajn'as evident'a el si mem?”

”Ne. Rigard'u! La cert'ec'o de vi'a pli ampleks'a kalkul'o est'as nur tre ver'ŝajn'a, sed ĝi ne pov'as est'i absolut'a. Kio'n ni far'as, kiam ni ĝi'n pruv'as? Ni analiz'as ĝi'n far'ant'e el ĝi ar'o'n da mal'pli kompleks'a'j kalkul'o'j, el kiu ĉiu por si est'as kvazaŭ evident'a * . Pruv'i signif'as montr'i cert'a'n fenomen'o'n laŭ ĝi'a'j element'o'j kaj inter'rilat'o'j tiel long'e, ĝis ni ating'as evident'ec'o'n. Sed ĉar ni pov'as sam'temp'e ĉiam percept'i nur unu evident'ec'o'n, ĉiu pruv'o est'as iom'et'e mal'pli cert'a ol la evident'ec'o mem.

Tiu, kiu per la pruv'o'j vol'as renvers'i aksiom'o'j'n, kies baz'o est'as evident'ec'o, tiu per baston'o atak'as artileri'o'n ...”

La sun'o jam preskaŭ ating'is zenit'o'n de si'a grimp'ad'o, la boat'o de'nov'e ek'sid'is sur la sabl'o'n antaŭ ambaŭ tend'o'j. Sinjor'in'o Majda kaj Tanja trans'vest'iĝ'is por aĉet'ekskurs'o. Por pri'zorg'i tag'manĝ'a'j'n nutr'aĵ'o'j'n. Kio'n?

”Medicin'o'n por la konstru'int'o'j de piramid'o'j; tiu'n obstin'a'n sark'ad'o'n kaj sterk'ad'o'n, akv'um'ad'o'n kaj kun'labor'ad'o'n kun la sun'o ...”

”Cep'o'n!” diven'is sinjor'in'o Majda. Do, la cep'a'n sup'o'n. Prefer'at'a'n manĝ'aĵ'o'n de profesor'o Andre'o.

”Kilo'gram'o'n da marŝ'o de Cortezo kontraŭ Kordiljeroj, da mal'rapid'a ruĝ'iĝ'ad'o laŭ'vertikal'e de la palis'o, tie sub la sun'okul'o ...”

”Tomat'o'n!” diven'is jam la du'a'n foj'o'n sinjor'in'o Majda. La tomat'a salat'o.

”Man'plen'o'n da klin'iĝ'ad'o sub la ĉiel'o, da vad'ad'o en akv'o, da humil'a'j gest'o'j antaŭ ĉiu tig'o apart'e ...”

”Kaj por komplet'ig'o de la mirakl'o, kiel desert'o, por atest'i pri grand'a afer'o — la plej sol'ec'a'n hom'o'n, kiu'n vi renkont'os en la foir'o. Kun'pren'u li'n al la tabl'o, ke li kun ni manĝ'u kaj ni'n sav'u de la mal'riĉ'ec'o de la sat'a'j ...!”

III.

Pri tio, kia'j'n mir'ind'a'j'n afer'o'j'n oni trov'as en rub'aĵ'ej'o kaj pri tio, ke bon'ton'o pli proksim'as al logik'o ol matematik'o ...

Naĝ'ad'o ne pov'os okaz'i. Tio'n unu'e mezur'is la naz'o de Adela, ŝov'iĝ'int'a tra la en'tranĉ'o de la tend'o'tol'o. La muk'ec'a okul'o de Georg'o, registr'int'a tenebr'a'j'n bild'o'j'n de la ĉiel'o, pov'is nur konsent'i.

Profesor'o Andre'o, kvazaŭ li jam antaŭ'e est'us ĉio'n pri'medit'int'a, ek'tambur'is fingr'e sur la aŭtomobil'a lad'o kaj decid'is:
”Hodiaŭ ni vetur'os al la rub'ej'o.” Sinjor'in'o Majda las'is la flu'faden'o'n de freŝ'e kuir'it'a kaf'o en ĝi'a vertikal'o, konvink'it'a, ke tem'as pri mal'fort'a vir'a moment'o, tia en kia'j tiu problem'ec'a genr'o si'n help'as per sen'en'hav'a sprit'um'ad'o. Rub'ej'o jes, rub'ej'o ne, la maten'manĝ'o'n oni dev'as konsum'i serioz'e, ja ni'a'j komplik'a'j motor'o'j ek'akcel'as per lakt'o kaj ter'pom'o — kaj tiu'n ĉi fakt'o'n oni ne neglekt'u!

Kiam ek'bril'is la kruĉ'a fund'o, la profesor'o tamen risk'is de'nov'e menci'i si'a'n fru'maten'a'n dekret'o'n pri rub'ej'o.

”Konsider'e la ar'o'n da municip'a'j rub'sitel'o'j ĉie en tend'um'ej'o mi ne vid'as kial'o'n vetur'i al la rub'ej'o.” Sinjor'in'o Majda sci'as la aŭtoritat'o'n de si'a edz'o ankaŭ ignor'i.

”Fin'fin'e por mi tia ekskurs'o eĉ est'us interes'a,” inter'ven'is Duŝ'a'n, ”ja foj'e oni tie trov'as i'o'n, kio'n oni ne pov'as aĉet'i eĉ en plej bon'a grand'vend'ej'o!”

”Tio'n, kio'n ni ir'as serĉ'i al la rub'ej'o, oni ne pov'as akir'i eĉ en la londona bors'o!” provok'is la profesor'o.

Ĉiu'j klar'e vid'is:
ju pli ili demand'os, des mal'pli ili aŭd'os respond'o'n. Help'os nur, se ili salt'os en la intern'o'n de la aŭtomobil'o kaj pacienc'os ĝis tiu rub'ec'a instituci'o ...

Jen do ali'spec'a mar'o:
koral'a'j krest'o'j de for'ĵet'it'a'j fornel'o'j kaj frid'uj'o'j; alg'o'j de for'uz'it'a'j ĉifon'o'j; fiŝ'svarm'o'j de sen'nombr'a'j objekt'o'j, apotek'aĵ'o'j, metal'pec'o'j; plankton'o de ĉia'spec'a mal'pur'aĵ'o kaj et'a'j aĵ'o'j sen nom'o, kies uz'o'senc'o'n oni ne pov'as plu diven'i ... Kaj sur la ond'o'j de for'ĵet'aĵ'o'j la glaci'romp'a ŝip'eg'o — buldoz'o, kiu puŝ'as la mal'pur'aĵ'o'n de la rand'o centr'e'n.

”Se mi pri'pens'as, ke si'n'sekv'a'j labor'tag'o'j, po 300 foj'o'j jar'e, kun la tut'a administr'ad'o kaj libr'o'ten'ad'o fin'fin'e trov'as si'a'n last'a'n staci'o'n ĉi tie ...” melankoli'e rezignaci'is sinjor'in'o Majda.

Ili halt'is kvazaŭ ili trov'iĝ'us en tomb'ej'o. Ankaŭ la grumbl'eg'ad'o de la buldoz'o pli kaj pli memor'ig'is pri la funebr'a marŝ'o.

Tanja star'is kiel en preĝ'ej'o. Duŝ'a'n sink'is en si'a'j'n dub'o'j'n pri la senc'o de la kresk'ant'a arb'o. Adela koler'e protest'is:
”Mi ne supoz'is, ke oni bezon'as tiom long'a'n ekskurs'distanc'o'n por vid'i tio'n ĉi!”

”Mult'a'j ĉirkaŭ'vetur'as la glob'o'n kaj ne rimark'as tia'n kav'o'n kia tiu ĉi,” re'bat'is al ŝi profesor'o Andre'o.

”Mi opini'as, ke ni el'las'us i'o'n decid'a'n, se ni preter'vid'us la rub'ej'o'n,” kviet'e kontinu'is la profesor'o. ”Mi vol'is montr'i al vi la escept'o'n en la kosm'o. Ver'dir'e tio aŭd'iĝ'as strang'e, sed vi baldaŭ mem kompren'os, ke tiu'j ĉi abomen'a'j plomb'o'j en la dent'emajl'o de la ter'a surfac'o est'as fenomen'o'j, kiu'j en la ceter'a kosm'o ne ekzist'as.”

”Ĝust'e pri tio tem'as. La natur'o ne kon'as eĉ unu sol'a'n region'et'o'n, kiu ne est'us ĉu bel'a, ĉu majest'a, ĉu mister'a, terur'a aŭ angor'ig'a. La natur'o est'as tre pitoresk'a — sed ĝi neni'e est'as sen'gust'a, banal'a. Ĝi neni'e est'as rub'ej'o. En arb'ar'o ĉiu'moment'e for'mort'as mil'o'j da viv'a'j est'aĵ'o'j. Tamen ĉio efik'as freŝ'e, pur'e, viv'o'plen'e. Neni'u hom'a ord'ig'a kaj pur'ig'a serv'o pov'as pri'zorg'i la hom'a'j'n loĝ'lok'o'j'n tiel, kiel est'as de la natur'o mem pri'zorg'at'a'j la arb'ar'o, la herb'ej'o, la river'o, la mar'o ... La natur'o en ĉiu'j si'a'j stat'o'j kaj form'o'j est'as bel'a — sed kial la materi'o el tiu ĉi sam'a natur'o, en tiu ĉi lok'o est'as tiel ne'ebl'a, tiel banal'aspekt'a, tiel kaduk'a?”

”La sun'o ’for'ĵet'as’ ĉiu'sekund'e milion'o'j'n da tun'o'j el si'a substanc'o. La vulkan'o'j el'ĵet'as pli ol ĉiu'j min'ist'o'j pov'as el'fos'i — sed tamen neni'u el tiu'j ’ĵet'ad'o'j’ post'las'as rub'ej'o'n ...”

”Ŝajn'as, ke ĉiu est'aĵ'o rajt'as for'ĵet'i, nur ne la hom'o ...” melankoli'is Adela.

”Ĝust'e pri tio ĉi mi vol'is kun vi diskut'i. La natur'o evident'e pov'as far'i kun si mem laŭ'plaĉ'a'j'n afer'o'j'n, sed tamen ĝi ne pov'as detru'i si'a'n origin'a'n bel'ec'o'n. Sam'e kiel kat'o, ĝi ĉiam fal'as sur si'a'j'n kvar pied'o'j'n, sen'rigard'e, de kiu alt'ec'o oni ĝi'n ĵet'as. La natur'o ĉiam ’fal'as bel'e’, se ĝi est'as ĵet'at'a de si mem.

Ali'e, la hom'a ĵet'o pov'as ĝi'n lanĉ'i sur la nivel'o'n de nov'a bel'ec'o, de la art'o — aŭ la hom'o ĝi'n ĵet'as en i'o'n mal'bel'a'n, banal'a'n, sen'gust'a'n, kiĉ'a'n.”

”Mi ne sci'as, ĉu tiu ĉi amas'o de rub'aĵ'o'j pov'us iu'n ajn memor'ig'i pri io tre mistik'a?”

”Eĉ pri la font'o de la mistik'o mem!” komplet'ig'is si'a'n majeŭtikan voj'o'n profesor'o Andre'o.

Ili inter'ŝanĝ'is rigard'o'j'n. Tanja dir'is:
”Nun ankaŭ mi ne pov'as tut'e sekv'i. Ĉu vi pov'us iom'et'e pli detal'e klar'ig'i, profesor'o?”

”Preskaŭ ne end'as plu klar'ig'i. Iom'et'e da logik'o kaj vi kompren'os la afer'o'n mem.”

”Eĉ la sorĉ'ist'a baston'o pov'as foj'e montr'i la Nord'a'n Polus'o'n. Sed ni las'u tio'n. Ni konstat'is, ke la natur'o est'as ver'e majest'a kaj bel'a ĉie, krom en kelk'a'j ekzempl'o'j — kiam inter'ven'as la hom'a man'o kaj la hom'a il'o. Sed:
se la hom'o mem est'us nur'a produkt'o de la sam'a natur'o kaj neni'o ekster tio, do ankaŭ li ne pov'us damaĝ'i kaj detru'i la bel'ec'o'n de ĝi, ja est'us ver'e strang'e, se raci'a'j est'aĵ'o'j pov'us bel'ec'o'n damaĝ'i, sed sen'raci'a'j ne. Se la hom'o est'us nur natur'o en la natur'o, do ĉiu'j li'a'j ag'o'j est'us en plen'a kongru'o kun si'a natur'a medi'o kaj neniel pov'us la natur'o'n damaĝ'i.”

”Ĉu oni do supoz'u, ke la mal'bel'o hav'as super'natur'a'n karakter'o'n?” inter'ven'is Adela.

”Super'natur'a'n probabl'e ne, ja la mal'bel'o ne pov'as est'i super la bel'o, la sen'gust'o ne super la majest'o. Sed ĝi cert'e est'as io trans'natur'a, ja ĝi ne pov'as ven'i el la natur'o mem, se ĝi ek'est'is nur post hom'a inter'ven'o. La fenomen'o'n de mal'bel'o oni ne pov'as klar'ig'i al si ali'manier'e ol tiel, ke en la hom'o trov'iĝ'as cert'a trans'natur'a agreg'aĵ'o, kiu pov'as kaŭz'i en la hom'o kaj en la natur'o konfuz'o'n. Sed ĉar la hom'o ne kun'port'as en la natur'o'n nur rub'ej'o'j'n kaj ali'a'j'n natur'kaduk'a'j'n fenomen'o'j'n, sed ankaŭ sonet'o'j'n, art'a'j'n bild'o'j'n, balet'scen'aĵ'o'j'n, muzik'a'j'n kompon'aĵ'o'j'n, roman'o'j'n, poem'o'j'n, art'a'j'n film'o'j'n kaj teatr'aĵ'o'j'n, do afer'o'j'n, kiu'j en la natur'o ne trov'iĝ'as kaj tamen est'as bel'a'j, kun la natur'o analogi'e bel'a'j, ni rajt'as konklud'i, ke ambaŭ polus'a'j kapabl'o'j iel origin'as el la sam'a trans'natur'a hom'a kompon'aĵ'o.”

”Ke la trezor'aĵ'o'j de la naci'a galeri'o kaj tiu ĉi infer'a scen'ej'o origin'as el la sam'a skatol'et'o ...” angor'iĝ'is Duŝ'a'n.

”Nu jes, ja en la natur'o oni ne trov'as art'produkt'o'j'n de Rembrandt kaj ankaŭ ne la for'ĵet'it'a'j'n konserv'uj'o'j'n, plast'aĵ'o'j'n kaj oleum'it'a'j'n ĉifon'o'j'n. La problem'o trov'iĝ'as ie ali'lok'e.

La natur'o est'as bel'a, sen ke ĝi ’lern'u la bel'ec'o'n’ — ĝi simpl'e ne pov'as est'i mal'bel'a, dum la hom'o ek'de tia aranĝ'o kiel tiu ĉi — ĝis la pint'o'j de la art'histori'o, progres'as nur help'e de ekster'ordinar'a pen'ad'o kaj lern'ad'o. Se la hom'o est'us cent'procent'e nur natur'a est'aĵ'o, li ne bezon'us lern'ad'o'n. Evident'e est'as, ke almenaŭ en kelk'a'j punkt'o'j li fal'as en tiu'n ĉi mond'o'n sen'sci'a kaj sam'temp'e sci'vol'a. Ĉu ne est'as paradoks'e:
en si'a korp'o la hom'o ’sci'as’ kontraŭ ĉiu mikroskop'a atak'ant'o tuj produkt'i adekvat'a'j'n kontraŭ'korp'et'o'j'n; li'a korp'o pov'as pri'zorg'i si'a'j'n vund'o'j'n mem — sed li pli'part'e ne sci'as aranĝ'i si'a'n kort'o'n, si'a'j'n baz'a'j'n cirkonstanc'o'j'n ... Tiu'n ĉi strang'a'n, mister'a'n kompon'aĵ'o'n oni de ĉiam nom'as — la anim'o. La hom'a anim'o est'as, kiu eksterm'as balen'o'j'n, venen'ig'as bird'o'j'n, persekut'as kaj tortur'as ali'a'j'n hom'o'j'n, infekt'as akv'o'j'n kaj aer'o'n. Sed la sam'tip'a anim'o, jen, klopod'as sav'i el'mort'ant'a'j'n viv'spec'o'j'n, pur'ig'as Tamiz'o'n, kompon'as la simfoni'o'n ’La naŭ'a’, reĝisor'as la film'o'n ’Kroz'ŝip'o Potemkin’ ...”

”Bon'e, ĉio tre bel'e,” demand'is Adela, ”de kie do en la natur'o tia bel'ec'o kaj majest'a konsekvenc'o? Kial la raci'a hom'o proporci'e al kvadrat'a centi'metr'o de si'a ver'a art'o sam'temp'e detru'as mil'o'j'n da kvadrat'kilo'metr'o'j de si'a fekund'a ter'o — dum la sen'raci'a natur'o en ĉiu kaz'o ’sci'as’ rest'i bel'a kaj fekund'a?”

”Ĝust'e pri tio ĉi tem'as,” respond'is profesor'o Andre'o, ”por respond'i al tiu ĉi demand'o ni pilgrim'is al tiu ĉi aĉ'a dezert'o.

Se la natur'o si'a'n bel'ec'o'n ver'e pov'us produkt'i kaj konserv'i mem, ankaŭ la mal'matur'a hom'a anim'o tio'n ne pov'us en ĝi detru'i. Ĝust'e tiu ĉi rub'ej'o pruv'as, ke oni pov'as el'ĵet'i la materi'o'n el ĝi'a natur'a ord'o — kaj tio est'as aspekt'o de la bel'ec'o — en mal'ord'o'n, kaos'o'n, mal'bel'o'n. Sekv'e propon'iĝ'as supoz'o, ke atom'o'j'n de ni'a kosm'o ŝovel'as du ŝovel'il'o'j. Unu, kiu ĝust'e ĵet'as — kaj du'a, tiu de la hom'o, kiu ĵet'as foj'e ĝust'e, foj'e mal'ĝust'e. Se la unu'a ŝovel'il'o ĉes'us funkci'i, tiu ne'erar'ebl'a, la tut'a kosm'o far'iĝ'us rub'ej'o. Abomen'a kaduk'aĵ'o de sen'ord'a'j substanc'o'j.”

”Tem'as pri tiu, kiu'n ni ven'is serĉ'i en tiu ĉi rub'ej'o. La patr'o de ĉiu'j afer'o'j kaj est'aĵ'o'j. La patr'o de ni'a ses'op'o kaj de la tut'a hom'ar'o. Kaj tiu ĉi abomen'a scen'aĵ'o li'n postul'as per sam'a klar'ec'o, kiel li'n postul'as fascin'a lazur'o de Adriatik'o, majest'o de Alp'o'j, melankoli'o de la river'o Mur'a ...”

La rad'o'j de ili'a aŭtomobil'o muel'is kaj flank'e'n'ĵet'is la karst'teren'a'j'n ŝton'et'o'j'n, mal'varm'et'a vent'o produkt'is freŝ'o'n inter ili'a'j kap'o'j. Ili re'vetur'is al si'a tend'ar'o, al la bord'o. Post cert'a temp'o Adela, el la brust'o, plen'a de la freŝ'a aer'o, dir'is en la direkt'o de la stir'ant'a profesor'o:
”Bon'vol'u tamen ne atend'i, ke ni dimanĉ'e jam ĉiu'j frekvent'os la sankt'a'n mes'o'n kaj part'o'pren'os eŭkaristi'o'n — nur pro tiu'j ĉi rub'aĵ'o'j!”

Kaj Georg'o prov'is ĵet'i tim'ig'bomb'et'o'n:
”Ankaŭ mi ne intenc'as morgaŭ far'iĝ'i mes'o'serv'ist'o, ĉar iu for'ĵet'is uz'it'a'j'n aŭt'o'gum'o'j'n en tiu'n ĉi kav'o'n ...”

La profesor'o silent'is kaj kviet'e manipul'is la stir'il'o'n. Sinjor'in'o Majda kaŝ'rid'et'is kun iom'e da petol'a apud'pens'o — ne damaĝ'as, se jun'a'j ul'o'j iom'et'e li'n provok'as, tio est'as bon'a ekzamen'o por ver'a filozof'o ... Sed al Duŝ'a'n tio ĉi ne tro plaĉ'is:
”Neni'u vi'n prov'as per'fort'e tir'i en preĝ'ej'o'n, vi sen'baz'e alarm'as. Sed prefer'e mi aŭd'us el vi'a'j buŝ'o'j, kie vi vid'as logik'a'j'n erar'o'j'n de sinjor'o profesor'o?”

”Ĝust'e pri tio tem'as,” dir'is iom'et'e hont'ig'it'a Adela, ”ke la logik'o est'is perfekt'a, sed oni tamen ne pov'as akcept'i i'o'n nur, ĉar ĝi est'as logik'a ...”

”Vi do opini'as, ke la asert'o, kiu est'as plen'e logik'konform'a, tamen ne pov'as dev'ig'i ni'a'n raci'o'n, ĝi'n agnosk'i kaj akcept'i?”

Profesor'o Andre'o dev'is inter'ven'i:
”Ankaŭ Adela iu'senc'e prav'as. Se oni jam nur per la logik'o pov'us la hom'o'n dev'ig'i, ke li agnosk'u la ekzist'o'n de Di'o, la hom'o ne plu est'us liber'a est'aĵ'o. Kaj se la hom'o ne est'us plu liber'a, liber'a eĉ koncern'e tiel absolut'a'n afer'o'n, kiel la logik'o, do li neniam pov'us far'i mal'bon'o'n kaj ni trov'iĝ'us en komplet'e ali'a mond'o ol ni trov'iĝ'as.”

”Sed kia'n valor'o'n do la logik'o hav'as, se ĝi ne pov'as dev'ig'i la raci'o'n por akcept'i la logik'e konklud'it'a'n ver'o'n?” sen'iluzi'iĝ'is Duŝ'a'n.

”Eĉ la matematik'a'j aksiom'o'j neniu'n pov'as dev'ig'i honest'e kalkul'i. Pens'u pri kelk'a'j kelner'o'j ...”

”Sed ili hav'as apart'a'n interes'o'n ne obe'i la aksiom'o'j'n. Ili bon'e en'spez'as pro si'a'j erar'o'j.”

Ankaŭ tiu, kiu vol'as respekt'i logik'o'n, dev'as unu'e decid'i, je ajn'a prez'o sub'met'iĝ'i al ĝi, serĉ'i la ver'o'n kaj ne kovr'i ĝi'n. Tial ne est'as mir'e, ke eĉ tri grand'ul'o'j de la filozofi'a pens'ad'o — Budhao, Konfucio, Paskal'o — preskaŭ per sam'a'j vort'o'j dir'is, ke la ĝust'a pens'ad'o est'as komenc'o de ĉio bon'a, eĉ baz'o por la bon'a ŝtat'o. Ni uz'os la renvers'o'n de Paskal'o, kiu dir'is, ke la bon'o est'as komenc'o de logik'a ĝust'ec'o. Nur la hom'o, kiu en si jam decid'is obe'i la rezult'o'j'n de la logik'o, la logik'o'n efektiv'e konsider'os. La logik'o do ne est'as arm'il'o, per kiu oni pov'us iu'n ali'a'n dev'ig'i i'o'n agnosk'i aŭ far'i. Eĉ per perfekt'a logik'o oni ne pov'as ali'a'n hom'o'n sen li'a propr'a matur'iĝ'o konduk'i al saĝ'ec'o. La raci'a logik'o est'as nur la agnosk'o de la intelekt'o al la decid'o, jam antaŭ'e akcept'it'a en la kor'o, kiu est'as laŭ'natur'e ’logik'a’ antaŭ ol oni lern'as la logik'o'n de la cerb'o.

Tial ankaŭ la ekzist'o'n de Di'o oni ne pov'as kred'ig'i per logik'a'j argument'o'j. Nur tiu, kiu la Di'a'n ekzist'o'n jam agnosk'is en si'a kor'o, subit'e kompren'os ankaŭ formal-logik'a'n voj'o'n al tiu ekzist'o.”

”Sekv'e, oni unu'e instru'u la mal'honest'a'n kelner'o'n far'iĝ'i honest'a, nur post'e oni instru'u li'n pri rapid'a kalkul'teknik'o ...”

La brul'fum'o de ili'a aŭt'o jam ĉirkaŭ'lek'is la najl'o'j'n de ili'a tend'o.

Iv.

Kiel neni'u martel'o pov'as detru'i la plej mal'grand'a'n partikl'o'n de la materi'o...

ŝtel'ist'o'j en la tend'ar'o; hund'o'j kun teologi'a instinkt'o ...

Neni'u hav'is adekvat'a'n okup'o'n. Ili vag'aĉ'is ĉirkaŭ la tend'o'j kaj la bus'et'o kiel et'ŝtel'ist'o'j; sur la ŝton'o, apog'it'a kontraŭ arb'o, sid'is profesor'o Andre'o. En li'a man'o kuŝ'is mal'ferm'it'a libr'o ... el la jar'o 1946. Ĉu en la plej streĉ'a jar'o de la restaŭr'ig'o de la patr'uj'o, kiam cent'metr'a'j vic'o'j de mal'jun'a'j kaj jun'a'j hom'o'j stafet'manier'e ĵet'is brik'o'j'n el ruin'o'j, kiam la ĉar'um'o est'is la plej popular'a vehikl'o; ĉu en tiu temp'o ver'e pov'is aper'i libr'o pli interes'a ol ”Man'libr'o por lubrik'i vetur'il'o'j'n kaj ĉar'um'o'j'n” aŭ ”Problem'o'j de la social'ism'a konstru'o en vilaĝ'o” ... Kaj tamen est'us interes'e leg'i i'o'n instru'a'n el la paper'o, produkt'it'a kaj sur'pres'it'a en la jar'o de ĝeneral'a mank'o de ĉio.

Do ni ĵet'u rigard'o'n trans la ŝultr'o de profesor'o Andre'o, kie'n montr'as li'a dik'fingr'o. La rigard'o'n ĵet'is Adela. Est'is skrib'it'e:
”Anaksagor'o asert'as, ke el unu sol'a pra'amalgam'o el'iĝ'is la sen'nombr'o da sam'partikl'a'j substanc'o'j, ja ĉio trov'iĝ'as en ĉio ... Nom'e, rilat'e al mal'grand'o ne trov'iĝ'as la plej'a mal'grand'o, sed nur ĉiam pli mal'grand'a'j er'o'j. (Ja est'as ne'ebl'e, ke tio, kio laŭ la divid'ebl'o est'as sen'fin'a, ĉes'us ekzist'i). Kaj apud tio, kio est'as grand'a, sam'e ĉiam trov'iĝ'as io ĉiam pli grand'a.”

Adela el'flustr'is tiu'j'n ĉi lini'o'j'n preter la har'o'j de la profesor'a kap'o, akompan'at'a de li'a mal'fort'a ronk'et'ad'o.

”Tem'as pri ia grek'de'ven'a labor'brigad'an'o de la fer'voj'a trak'o Brĉko-Banoviĉi,” konklud'is Duŝ'a'n.

”Jes, li cert'e est'as Grek'o — Anaksagor'o — sed ke oni dum brigad'tend'um'a labor'o diskut'is pri tia'j afer'o'j, tio ne ŝajn'as tre ver'ŝajn'e!” pri'dub'is Georg'o.

”Ver'dir'e mi ne kompren'as, kio'n la ul'o vol'as dir'i per tiu'j ĉi vort'o'j:
substanc'o, er'o'j ... eĉ se ni supoz'as, ke li est'is brigad'labor'ist'o,” dir'is Adela.

”Kaj se mi dir'as al vi, ke tiu ĉi brigad'an'o preciz'e sci'is, kia'manier'e ek'est'as la sun'a kaj la lun'a eklips'o'j, kiel ek'est'as la hajl'o, kaj mult'a'j'n ali'a'j'n afer'o'j'n ...” subit'e la profesor'o vek'iĝ'is.

”Sed mi dir'as al vi, ke tio'n ne sci'as efektiv'e eĉ vi'a'j instru'ist'o'j. Kun'pren'u al mi unu el vi'a'j instru'ist'o'j, kiu'j tiel plen'buŝ'e fanfaron'as pri la scienc'o'j; ni ig'u ili'n el'kalkul'i la est'ont'a'n lun'eklips'o'n. Vi'a instru'ist'o apenaŭ disting'as nov'lun'o'n de la plen'lun'o!”

”Jes, oni ne pov'as tiel simpl'e el'kalkul'i, tamen laŭ'princip'e ili la afer'o'n bon'e kompren'as.”

”Nu, vid'u, ni'a Anaksagor'o ne sci'is pri la afer'o nur princip'e, sed li sci'is konkret'e kaj preciz'e el'kalkul'i la sekv'a'n sun'eklips'o'n. En la temp'o, kiam ne ekzist'is eĉ simpl'a lupe'o, por ne dir'i lorn'o aŭ eĉ teleskop'o:
proksim'um'e 500 jar'o'j'n antaŭ Krist'o!”

”Jes, li viv'is en la antikv'a Grek'land'o, kiu'n ni dum ni'a pens'maĉ'ad'o ankoraŭ mult'foj'e konsider'os. Ni'a tut'a raci'o:
de natur'scienc'o'j ĝis dramaturgi'o; de komput'ik'o ĝis medicin'o, en la form'o, kiu'n kon'as ni Eŭrop'an'o'j, kresk'is kaj flor'is sur la bord'o'j de Mal'grand'a Azi'o, en Ateno, sur la mediterane'a'j insul'o'j kiel Sicilio ...”

”Kaj nun bon'vol'u dir'i al ni, kial vi'a fingr'o montr'is ĝust'e la tekst'o'part'o'n de tiu Grek'o Anaksagor'o!” postul'is Duŝ'a'n.

”Kaj fin'fin'e, kial vi ten'as en vi'a'j man'o'j libr'o'n, ja ni libr'o'j'n princip'e ne kun'pren'is, kiel vi mem deklar'is ...” al'don'is Georg'o.

”Se mi dir'is, ke ni ne transport'os libr'o'j'n, mi pens'is pri du afer'o'j:
unu'e, ke ni ne kun'pren'os tut'a'n monaĥ'ej'a'n bibliotek'o'n; kaj du'e, ke ni lern'os filozofi'o'n antaŭ ĉio el la viv'o mem, ja ĝust'e tiel dev'is proced'i ankaŭ la unu'a'j grek'a'j filozof'o'j, kiu'j ne pov'is akir'i libr'o'j'n. Tamen ne est'us saĝ'e tut'e evit'i libr'o'j'n.

Ili est'as konserv'it'a'j inter'parol'o'j kun hom'o'j, kiu'j mult'o'n spert'is kaj pri'pens'is. Tial mi ten'as en mi'a voj'a ̧pakaĵo apud aŭt'o'map'o kaj man'libr'o por la nepr'a help'o kvin, ses ali'a'j'n libr'o'j'n, sen kiu'j la hom'ar'o est'us sovaĝ'a rot'o.”

”Bon'vol'u do dir'i, kiu'j est'as tiu'j kvin, ses libr'o'j, se mi rajt'as sci'vol'i,” dir'is Tanja.

”Oni pov'us ŝanĝ'i unu aŭ du titol'o'j'n, sed ĉef'e mi kun'pren'as apud la Bibli'o ankaŭ la pens'kolekt'o'n de Antaŭ'sokrat'ul'o'j — kaj tiu'n ĉi libr'o'n mi ĵus ten'as en mi'a'j man'o'j — la kolekt'o'n de pens'o'j de la imperi'estr'o Mark'o Aŭreli'o, sentenc'o'j'n de Konfucio, Bagavadgitaon el hindu'ism'a tradici'o, Daode Jing de Laozi; sentenc'o'j'n de Budhao — Dammapadao kaj, cert'e, la libr'et'o'n Apologi'o de Sokrat'o, verk'it'a'n de Platon'o. Ĝi raport'as pri la last'a'j moment'o'j de la plej saĝ'a hom'o de ĉiu'j temp'o'j, Sokrat'o.”

”Sed kial vi'a fingr'o montr'is ĝust'e la tekst'o'n de Anaksagor'o?” vol'is ĝis'fund'e kompren'i la afer'o'n Tanja.

”Ebl'e tial, ĉar tiu ĉi filozof'o antaŭ du mil kvin'cent jar'o'j prov'is respond'i la sam'a'j'n demand'o'j'n, kiu'j turment'as ankaŭ la modern'a'j'n fizik'ist'o'j'n.”

”Tio'n ĉi mi efektiv'e ne kompren'as, ja la scienc'o preciz'e sci'as, kiel la materi'o est'as konstru'it'a,” dir'is Adela.

”Tiu vi'a ’preciz'e’ est'as tre mal'dik'a afer'o!” refut'is ŝi'n la profesor'o kaj kontinu'is:
”Mi vid'as, ke ni dev'as tio'n pli grund'e pri'parol'i. Rigard'u, per martel'o ni pov'us materi'a'n pec'o'n princip'e romp'i ĝis la grand'ec'o de molekul'o. Sed sur molekul'o'n ni pov'us bat'i laŭ'plaĉ'e, nur pro tio ĝi ne dis'iĝ'us. Ni abstrakt'u ĉi tie la temperatur'o'n, kiu tia'manier'e ek'est'us kaj efik'us sur la molekul'o'n! Do, kia'manier'e ni pov'us romp'i la molekul'o'n?

Per varm'o, per cert'a acid'o, per elektr'o. Unu'vort'e:
per kemi'a procez'o. Tiel ni ating'as la grand'ec'o'n de atom'o, kiu'n oni dum long'a temp'o ten'is ne'divid'ebl'a (kio'n la grek'a vort'o a-tom'os signif'as), ĉar oni ĝi'n per kemi'a'j proced'o'j ne pov'is plu divid'i, kaj eĉ special'e ne per simpl'a martel'o ... Sed ek de la komenc'o de ni'a jar'cent'o ni kapabl'as dis'romp'i ankaŭ atom'o'j'n. Tio'n ni far'as tiel, ke ni paf'as al ili per partikl'o'j, kiu'j est'as pli mal'grand'a'j ol atom'o'j — ekzempl'e per neŭtron'o'j. Ĉar ni hav'as mal'bon'a'j'n spert'o'j'n pri la hom'a optimism'o, kiu ĉiam opini'is trov'i la plej mal'grand'a'n partikl'o'n, ni pov'as konklud'i, ke ankaŭ la atom'partikl'o'j ne est'as la plej mal'grand'a'j er'o'j de la materi'o, ke oni ankaŭ ili'n pov'as plu dis'ig'i. Ebl'e ni tio'n baldaŭ kapabl'os far'i, sed kiel filozof'o'j ni jam anticip'e pov'as dir'i, ke la plej mal'grand'a'n partikl'o'n oni neniam trov'os kaj difin'os.

”Do kial ne, se oni mal'kovr'as kelk'a'j'n nov'a'j'n metod'o'j'n dis'romp'i partikl'o'j'n?” demand'is Georg'o.

”Unu ebl'ec'o est'as, ke la plej mal'grand'a partikl'o ne ekzist'as, ĉar la seri'o de divid'iĝ'o'j est'as sen'fin'a, do oni ne pov'as ĝi'n konstat'i. Sed la du'a, pli ver'ŝajn'a ebl'ec'o est'as, ke la plej mal'grand'a partikl'o, do la baz'a partikl'o ekzist'as, sed oni ne pov'as al ĝi proksim'iĝ'i.”

”Kiel oni ek'kon'as la konsist'o'n de la metal'o, el kiu ĝi'a'j element'o'j est'as far'it'a'j?”

”Oni tremp'as ili'n en acid'o por ricev'i sal'o'n — kaj la sal'o'n oni elektroliz'e analiz'as ...” de'nov'e dir'as Duŝ'a'n.

”Kia'manier'e oni ek'kon'as, el kio konsist'as la fer'o, kiu'n ni konstat'is laŭ la kemi'a analiz'o?”

”Do, la afer'o est'as klar'a:
ajn'a'n substanc'o'n oni pov'as ek'kon'i nur, se oni ĝi'n dis'romp'as, analiz'as je pli mal'grand'a'j er'o'j.

Sed kiam ni ating'us la last'a'n ŝtup'o'n, la ne plu dis'romp'ebl'a'n substanc'o'n, oni ĝi'n do ne pov'us plu dis'partikl'ig'i. Ne ekzist'as plu ’martel'o’ por ĝi'n dis'romp'i. Antaŭ ni'a'j okul'o'j ek'bril'us la partikl'o de plen'e ne'al'paŝ'ebl'a mister'o. Nur ĉi tie ni vid'as, ke dum la tut'a histori'o de natur'scienc'o'j, ni efektiv'e ne okup'iĝ'is pri la substanc'o mem, sed ĉiam nur pri la rilat'o'j inter ĝi'a'j divers'nivel'a'j partikl'o'j, kiu'j ĝi'n konsist'ig'as.”

”Nu bon'e, ni rigard'u la afer'o'n de ali'a flank'o. Se ni rigard'as la rad'o'n kun la spok'o'j, kiu rapid'e turn'iĝ'as, ni hav'as impres'o'n, kvazaŭ la rad'o est'us plen'korp'a disk'o. Ni ne pov'as en'ŝov'i baston'o'n, ĉar la spok'o'j tiel rapid'e mov'iĝ'as, ke tio efik'as, kvazaŭ tem'us pri plen'a disk'o. Sed tiu'j spok'o'j mem konsist'as el molekul'o'j kaj molekul'o'j el atom'o'j, inter kiu'j ĝeneral'e trov'iĝ'as mal'plen'a spac'o. Sed ankaŭ molekul- kaj atom'nivel'e tiu'j mal'plen'a'j spac'o'j por ni prezent'iĝ'as kiel firm'a substanc'o pro la rapid'a mov'iĝ'o de la partikl'o'j. Ju pli profund'a la nivel'o, kiu'n ni descend'as, des pli grand'a'j est'as la mal'plen'a'j spac'o'j. Tiel ni vid'as, ke efektiv'e ne trov'iĝ'as antaŭ ni la plen'a rad'o, sed rapid'e mov'iĝ'ant'a'j spok'o'j; efektiv'e ne baston'o'j, sed mal'dens'o da molekul'o'j; eĉ ne tio, sed pli grand'a mal'dens'o de atom'o'j; ke fin'fin'e neni'e plu vid'iĝ'as atom'o'j, sed sen'kompar'e kaj terur'e mal'dens'a'j partikl'o'j; kvazaŭ fin'fin'e ĉio est'us nur plu fizik-matematik'a tromp'o — kvazaŭ ĉio est'us nur la impres'o post la enorm'e rapid'a turn'iĝ'o de — neni'o ... Aŭ, ni dir'u, de tiu mister'a partikl'o, kiu'n ni per neni'u instrument'o pov'os registr'i, ja en ĝi ne est'as plu io pli mal'grand'a, kio en ĝi turn'iĝ'us kaj tiel ĝi ankaŭ ne pov'us impres'ig'i kiel firm'a substanc'o.”

”Tio dir'as, ke la hom'a man'o efektiv'e neniam i'o'n real'a'n tuŝ'is, ĉu?” ek'mir'is Tanja.

”Jes, proksim'um'e tiel. Sed ni'a intenc'o ne est'is pruv'i, ke neni'o ekzist'as, ja pur'a neni'o ni'n eĉ tromp'i ne pov'us, sed nur, ke tio, kio fin'fin'e ver'e ekzist'as, rest'as por ni ne'kapt'ebl'a kaj ne'ek'kon'ebl'a. La last'a substanc'partikl'o est'as sam'e ne'ating'ebl'a per simpl'a martel'o, per kemi'laboratori'a acid'o, per elektron'ik'a mikroskop'o kaj eĉ per ni'a raci'o. ... ’Ni est'as el tia ŝtof'o, el kia far'iĝ'as sonĝ'o'j!’ (We ar'e such stuft as dreams ar'e made on ...) dir'as Prosper'o en la last'a akt'o de la dram'o La Tempest'o de Shakespeare.”

Sub la tend'o plaĉ'e lev'iĝ'is fum'o. En la pot'o glugl'is akv'o por te'o. Sinjor'in'o Majda dis'met'is tas'o'j'n kaj ĵet'is en la pot'o'n kelk'a'j'n kuler'et'o'j'n da ŝrilanka pluk'aĵ'o.

”Ĉu vi sci'as, Andre'o, ke hodiaŭ iu en'romp'is en la loĝ'vetur'il'o'n de iu turist'o kaj preskaŭ tut'e pri'rab'is ĝi'n?” ŝi turn'is si'n de la fajr'o al li.

”Nu, tio ver'e valor'as rapid'a'n mend'o'n! Ĉe vi oni neniam pov'as sci'i ...” ŝi am'ind'e koler'iĝ'is trans si'a'j tas'o'j.

”Vi ne kompren'as, kio'n mi vol'is dir'i. Nun komenc'os okaz'i io, kio lig'iĝ'as kun ni'a hieraŭ'a diskut'o en la rub'ej'o. Mi supoz'as, ke tiu'j en'romp'int'o'j mult'e help'os al ni klar'ig'i tio'n, kio en la rub'ej'o ŝajn'is tiel mal'pur'a kaj nebul'a ...”

Neni'u ver'e kompren'is, pri kio tem'as; ĉu la profesor'o kaj li'a edz'in'o lud'as mister'a'n teatr'aĵ'et'o'n? Andre'o kapabl'is pri ĉio; kaj sinjor'in'o Majda kapabl'is eĉ iom pli ...

Dum'e jam al'hurl'is la polic'a vetur'il'o — el ĝi el'salt'is du polic'ist'o'j kun hund'o. La propriet'ul'o de la loĝ'vetur'il'o, en kiu'n est'is en'romp'it'e, tuj al'paŝ'is la polic'ist'o'j'n kaj komenc'is al ili i'o'n rakont'i. Unu el ili not'is en si'a'n kajer'o'n, la ali'a konduk'is la hund'o'n al la vetur'il'o, ke ĝi de'ekster'e kaj de'intern'e ĝi'n pri'enket'u per si'a naz'o. La polic'ist'o, kiu antaŭ'e not'is, nun per ia'spec'a penik'o penik'um'is la klink'o'n kaj la pord'o'n kaj post'e met'is sur tiu'j'n lok'o'j'n i'a'j'n foli'o'j'n, ili'n de'nov'e de'pren'is kaj depon'is en si'a'n akt'uj'o'n.

La uniform'it'a'j vir'o'j kun la hund'o post'e pri'demand'is najbar'a'j'n turist'o'j'n, tiu kun la kajer'o de'nov'e not'is. Fin'fin'e ili ig'is la hund'o'n ir'i laŭ si'a plaĉ'o kaj ili ĝi'n sekv'is. Adela, Georg'o, Tanja kaj Duŝ'a'n jam intenc'is post'sekv'i ili'n, ja jun'a'j hom'o'j est'as pli turment'it'a'j de la kurioz'em'o ol pli aĝ'a'j, sed Andre'o ili'n decid'e halt'ig'is:
”La unu'a instru'o, kiu'n la mal'feliĉ'a'j en'romp'int'o'j pov'as al ni don'i, est'as, ke ni'a okup'o ne est'as, far'iĝ'i deĵor'a'j atest'ant'o'j de ĉio, kio ĉirkaŭ ni okaz'as. Neni'u el ni pov'as flar'i spur'o'j'n aŭ leg'i la de'pren'it'a'j'n fingr'o'spur'o'j'n, do ni bel'e atend'u ĉi tie!”

La brav'a'j tend'um'ant'o'j ne trov'is tio'n tre bon'a, tiel rezign'i pri si'a kurioz'o, sed neni'u kuraĝ'is kontest'i la profesor'o'n. La sinjor'in'o en'verŝ'is te'o'n, mild'a eskort'o da mev'o'j aranĝ'is si'a'n flug'demonstraci'o'n, la mar'o petol'e plaŭd'is, kvazaŭ ĝi vol'us el'lit'ig'i la firm'a'n ter'o'n.

La hund'o konduk'is la polic'ist'o'j'n al iu luks'a loĝ'vetur'il'o, lig'it'a al sam'e luks'a aŭt'o. La hund'o salt'is rekt'e en la vetur'il'o'n kaj komenc'is boj'i. Tra la pord'o si'n ĵet'is du fraŭl'o'j, unu laŭ'ŝajn'e dek'ses'jar'a, la du'a ebl'e dek'ok'jar'a. Tuj post ili salt'is la hund'o kaj kapt'is la pli aĝ'a'n je kubut'o, tiel ke li ne pov'is plu si'n mov'i. Tuj aper'is ankaŭ la ge'patr'o'j de la du fraŭl'o'j. Ili per grand'a'j gest'o'j prov'is i'o'n klar'ig'i al la polic'ist'o'j, de mal'proksim'e ĉio aspekt'is kiel ver'a burlesk'o.

La fraŭl'o'j dev'is tuj sur'lok'e met'i si'a'j'n montr'o'fingr'o'j'n kaj dik'fingr'o'j'n sur cert'a'n farb'kusen'et'o'n kaj post'e sur pret'a'n formul'ar'o'n. Post kelk'a'j minut'a'j la afer'o fin'iĝ'is tiel, ke la pri'ŝtel'it'a posed'ant'o ricev'is si'a'j'n objekt'o'j'n kaj ambaŭ fraŭl'o'j dev'is vetur'i kun la polic'ist'o'j al pri'enket'ad'o.

”La blu'a aŭt'o for'vetur'is!” dir'is sinjor'in'o Majda kaj viŝ'is si'a'j'n man'o'j'n per si'a antaŭ'tuk'o.

”Do, ven'is temp'o, ke ni far'u ni'a'j'n konklud'o'j'n ...” ek'rid'et'is Andre'o.

”Oni opini'us, ke filozof'o'j pri tia'j tem'o'j ne zorg'as tro. Pri krim'ologi'o ekzempl'e ...” ironi'is Majda.

”Se la polic'ist'o kaj la filozof'o laŭ si'a'j profesi'o'j ŝajn'as trov'iĝ'i sur polus'a'j pozici'o'j, mi prefer'as dir'i, ke ili tamen ia'manier'e far'as la sam'a'n labor'o'n ...” Andre'o sur'paŝ'is la teren'o'n de mister'o.

La profesor'o dum cert'a temp'o nur silent'e rid'et'is, fin'e li prov'is mal'lig'i la nod'o'n:
”Vid'u, tiu'j'n du kompat'ind'ul'o'j'n fin'fin'e ne perfid'is io ali'a ol iom da dis'blov'it'a arom'o, tamen sufiĉ'a por la hund'a naz'o — kaj kelk'a'j du'on'e post'rest'int'a'j fingr'o'stamp'aĵ'o'j, kiu'j'n la instru'it'a okul'o tamen pov'is leg'i.”

”Antaŭ ĉio, ke ni en ni'a serĉ'ad'o je la ver'o ne de'pend'as de kelk'a'j du'on'e perd'it'a'j arom'haladz'o'j kiel tiu hund'o; ke ni ne viv'as en la mond'o de kelk'a'j du'on'for'viŝ'it'a'j fingr'o'pres'aĵ'o'j. Ni ne bezon'as glit'i per ni'a naz'o sur'teren'e — kaj ni ne bezon'as penik'um'i la univers'o'n por registr'i i'a'n spur'o'n. Kaj nun bon'vol'u konsider'i, kiom pli saĝ'a est'as la polic'ist'o kompar'e kun kelk'a'j filozof'o'j, se li sur'baz'e de tiom minimum'a'j spur'o'j pov'as trov'i delikt'ul'o'n — dum ni, kiu'j per apert'a'j okul'o'j rigard'as tiu'n ’corpus delicti’ (= objekt'o'n, kiu pruv'as delikt'o'n) en si'a tut'a majest'o, mult'foj'e ne kapabl'as trov'i la ’delikt'ul'o'n’, kiu produkt'is tiu'n sen'kompar'e grand'skal'a'n real'aĵ'o'n. Se la polic'ist'o'j kaj ili'a'j hund'o'j tiel kondut'us kaj proced'us, kiel kelk'a'j filozof'o'j, la ŝtel'ist'o'j viv'us en paradiz'o!”

Profesor'o parol'is, kvazaŭ pli ol al si'a'j ge'jun'ul'o'j li parol'us al si mem. Li perd'is si'n, kvazaŭ li trov'iĝ'us en la preleg'ej'o. Eĉ Adela neni'o'n rimark'is; vesper'iĝ'is, sur la tend'a tol'o petol'e aŭd'iĝ'is fal'ant'a'j pin'konus'o'j ...

Inter leon'o'j en la romia aren'o; pri tio, kia'manier'e aranĝ'is si'n ŝton'o'j, iom'et'e pri la ĉeval'pov'o'j de ni'a raci'o.

Se ne vek'us ili'n mev'o'j, vek'us ili'n la paru'o, kiu sen'ĉes'e i'o'n propagand'is de si'a pin'arb'o; kaj se ne vek'us ili'n ĝi, tio'n cert'e far'us la vir'o, kiu el mal'pez'a valiz'o el led'imit'aĵ'o ofert'is ekskurs'o'n:
iom da navig'ad'o, por spert'i lul'ad'o'n sur la mar'a'j ond'o'j, ĝis stomak'o re'volt'iĝ'as; iom por trink'i, iom por preter'e manĝ'i en iu tavern'o — kaj fin'fin'e inspekt'vizit'o al iu romia amfiteatr'o.

La afer'o hav'is si'a'n log'o'n. La vir'o efektiv'e ne bezon'us en kvin turist'e egal'rajt'a'j lingv'o'j invit'i al tiu sen'pretend'a aventur'et'o. Do, kial fin'fin'e ne? Kial foj'e ne ŝofor'u iu ali'a, ne ĉiam Andre'o? Si'a'n ”jes” ĉiu el ili el'dir'is kun la rezerv'o de Sloven'o, kies etn'o ĉiam trov'iĝ'as en embaras'a ŝancel'ad'o, se iu i'o'n ofert'as kontraŭ mon'o. Tamen tiu ĉi ”jes” est'is sufiĉ'e serioz'a, ke la vir'o de'ŝir'is ses vojaĝ'bilet'o'j'n kaj inform'is, ke la bark'o post unu hor'o ek'vel'os.

Ĉio, per kio ekskurs'ant'o'j post'e fanfaron'as sur la firm'a ter'o, jam est'is tra'viv'it'a kaj registr'it'a en memor'o kaj sur film'bend'o'j. Nun ili star'is antaŭ la majest'a rond'a konstru'aĵ'o, mason'it'a el grand'a'j ŝton'blok'o'j, kiu'j tiel preciz'e kuŝ'is unu sur la ali'a kaj apud la ali'a, kvazaŭ ili est'us fand'it'a'j muld'il'e, la ĉiĉeron'o klar'ig'is, kio okaz'is kie kaj kia'manier'e io serv'is al i'a'j cel'o'j. En kelk'a'j lok'o'j aŭd'iĝ'is fot'o'aparat'a'j krak'et'o'j, iu ali'a film'is, kvazaŭ li est'us Griffith.

Profesor'o Andre'o kun si'a grup'o el'iĝ'is el la amas'o, ni'a sokrat'ec'a tend'um'ul'ar'o okup'is ŝton'benk'o'j'n, sur kiu'j antaŭ du jar'mil'o'j sid'is dorlot'it'a'j dam'o'j de la cent'estr'o'j kaj ofic'ist'o'j de la provinc'o Dalmati'a.

”Se mi nun laŭ mi'a manier'o rakont'us al vi, kia'manier'e tiu ĉi konstru'kolos'o ek'est'is, vi cert'e ne kred'us al mi ...” per ironi'a petol'em'o komenc'is parol'i Andre'o.

Post'e iom post iom komenc'is vic'iĝ'i ŝanĝ'o'j; vent'o, pluv'o, sun'o, trans'form'is la sen'form'a'j'n rok'o'j'n en tiu'n ĉi mir'ind'a'n konstru'aĵ'o'n. Est'as grav'e, ke ...”

”Tio evident'e aparten'as al la antologi'o de ŝerc'o'j!” inter'romp'is li'n Adela.

”Tio'n ĉi neni'u kred'os al vi, eĉ se vi est'as profesor'o!” aŭd'iĝ'is el iu ali'a buŝ'o.

”Kial nur, ja vi kred'as mult'e pli dub'ind'a'j'n afer'o'j'n, kiu'j'n rakont'as al vi element'lern'ej'a'j instru'ist'o'j!” re'bat'is la argument'pilk'o'n per mal'mol'a bat'o Andre'o.

Profesor'o si'n grat'is ĉe'kap'e, iom'et'e atend'is, ke la etos'o far'iĝ'u eĉ pli streĉ'a kaj post'e re'komenc'is parol'i.

”Tio'n, ke kelk'a'j rok'o'j laŭ la efik'o de hazard'o pov'us en'vic'iĝ'i en rekt'a'n lini'o'n, vi ne kred'as; sed vi ekzempl'e kred'as, ke laŭ kelk'a'j hazard'a'j proces'o'j est'iĝ'is la est'aĵ'o, kiu kresk'as, si'n defend'as, si'n mult'obl'ig'as — kaj en cert'a moment'o de la planed'a histori'o matur'iĝ'as kaj far'iĝ'as hom'o ... Ĉu vi ne sci'as, ke la plej primitiv'a pra'best'et'o est'as sen'kompar'e pli komplik'a afer'o ol tiu ĉi kolos'a amfiteatr'o kun ĉiu'j si'a'j instal'aĵ'o'j? Kaj tamen:
koncern'e la amfiteatr'o'n por vi est'as tut'e klar'e, ke komenc'e de ĝi ne trov'iĝ'as nur la il'o'j de la konstru'majstr'o, sed ankaŭ la geni'a intelekt'o de la arkitekt'o. Mal'e vi pret'as kred'i, ke la organism'o'j, kiu'j per ĉiu el si'a'j mult'eg'a'j funkci'o'j kaj detal'o'j demonstr'as sen'kompar'e pli ol hom'a'n geni'ec'o'n, pov'us est'iĝ'i el amas'iĝ'o de hazard'a'j ŝanĝ'o'j, kvazaŭ la kapric'a vent'o ili'n amas'ig'us sur'voj'e ...”

”Ni ja ne kred'as, ke ĉio okaz'as tiel blind'e kaj hazard'e. Organism'o'j evolu'is kaj pli'perfekt'iĝ'is en la batal'o por plu'viv'i. Kaj plu'viv'is nur tiu'j, kiu'j si'n adapt'is al la medi'o, dum la ali'a'j pere'is,” insist'is Adela.

”Bon'e bon'e, sed vi preter'vid'is du afer'o'j'n,” respond'is profesor'o. Unu'e:
al materi'o, kiu ne jam est'as la materi'o de pli alt'e evolu'it'a'j organism'o'j, vi sen'intenc'e atribu'as la vol'o'n trans'viv'i kaj evolu'i al tiu pli alt'a stat'o. Tio signif'as ĝust'e, ke vi atribu'as al tiu materi'o la intelekt'o'n, la vol'o'n, la anim'o'n.

Kaj du'e:
tut'e ne est'as ver'o, ke la organism'o'j laŭ si'a evolu'a lini'o pli kaj pli adapt'iĝ'as al la medi'o por tiel pli'grand'ig'i si'a'n plu'viv'kapabl'o'n. La fakt'o est'as ĝust'e kontraŭ'a. La evolu'o montr'as evident'a'n distanc'iĝ'o'n kaj ĉiam pli grand'a'n disting'iĝ'o'n de viv'a'j est'aĵ'o'j dis'de si'a medi'o. Kaj tiu'j est'aĵ'o'j far'iĝ'as ĉiam pli detru'ebl'a'j kaj dispon'ig'it'a'j al la kaduk'o. La pra'best'et'o'j est'as ankoraŭ tiu'grad'e konform'a'j al si'a medi'o, ke ili efektiv'e neniam mort'as, ili simpl'e divid'ad'as si'n sen'halt'e. La plej simpl'a'j est'aĵ'o'j viv'as plej sekur'e kaj plej long'e. Se la evolu'o ir'us la voj'o'n de pli kaj pli fort'a sekur'o kaj medi'konform'o, ili efektiv'e ne ’evolu'us’, sed mal'evolu'us, en'volv'iĝ'us por tiel pli'grand'ig'i la daŭr'o'n kaj cert'ec'o'n de si'a super'viv'o.”

Ili dev'is akcept'i la pen'o'n de nov'a marŝ'ad'o. La arkeologi'a muze'o est'is abund'e sieĝ'it'a de romiaj monument'o'j kaj sarkofag'o'j. En la unu'a salon'o trov'iĝ'is vitrin'o'j kun pri'labor'it'a'j ŝton'o'j — atest'aĵ'o'j de iu pra'old'a hom'a kultur'o en tiu ĉi region'o.

Nur fin'e de la salon'o la ŝton'pec'o'j montr'is pli evident'a'j'n form'o'j'n de il'o'j, per kiu'j antaŭ mil'jar'o'j iu tranĉ'is, hak'is kaj torn'is.

Duŝ'a'n interes'iĝ'is, kiel oni pov'as disting'i, ĉu tem'as pri ŝton'pec'o, hazard'e fajl'it'a en river'lit'o — aŭ pri pec'o, intenc'e fajl'it'a de hom'a man'o.

”La river'o fajl'as laŭ'hazard'e, dum la hom'o fajl'as konform'e al si'a cel'o por akir'i tranĉ'il'o'n. La fak'ul'o en unu moment'o disting'as inter ambaŭ ebl'ec'o'j!” cert'ig'is al li la muze'gard'ist'o.

Tanja perd'is okul'o'j'n inter tiu'j ŝton'pec'o'j; ŝi pren'is el si'a man'sak'o mir'ind'a'n turban'o'n, konk'o'n de mar'kankr'o, dir'ant'e:
”Tamen tiom da fak'ul'o'j hezit'as agnosk'i, ke ankaŭ tiu'n ĉi kalk'pec'o'n meandr'e form'is kaj tiel bel'e ornam'is ia inteligent'o ...”

Kiam ili jam sid'is antaŭ si'a tend'o kaj rigard'is al sem'o'j, kiu'j, proviz'it'a'j per sem'o'flug'il'o'j, al'ter'iĝ'is kiel delikat'a helikopter'a ofensiv'o, Georg'o, kun iom'et'e mal'pli da romantik'a sent'o inter si'a'j brov'o'j, demand'is la profesor'o'n:
”Pri io mi tamen mir'as:
Ni ĉiu'j hav'as simil'a'n cerb'o'n en ni'a'j kap'o'j, tamen kelk'a'j el la sam'a'j fenomen'o'j sekv'ig'as konklud'o'j'n, kiu'j'n mi per mi'a plej bon'a vol'o ne pov'as vid'i. Mi ĵur'as, ke vi eĉ en tiu'j al'ter'iĝ'ant'a'j sem'o'j vid'as cert'a'n ĉio'pov'o'n ...”

”Se vi est'as blind'a, vi est'as blind'a; tia rezon'ad'o jam proksim'iĝ'as al impertinent'o,” perd'is si'a'n pacienc'o'n Tanja.

”Ne, Tanja, vi ne prav'as,” inter'ven'is profesor'o. Georg'o tut'e bon'e rezon'as. Ver'dir'e mi tuj antaŭ'e en'pens'iĝ'is en tiu'j'n mir'ind'a'j'n flug'il'model'o'j'n, kiu'j aper'as simpl'e tiel el la humid'a ter'o. Koncern'e la demand'o'n ni dev'as sci'i, ke por filozofi'o ekzist'as unu sol'a aflikt'o:
mal'ĉe'est'o de la demand'o'j. Demand'o'j pov'as est'i mal'agrabl'a'j nur por tiran'o'j — ni re'ag'as al ili tiel, ke ni honest'e serĉ'as respond'o'n. Georg'o, almenaŭ tio'n vi ver'ŝajn'e agnosk'os al mi, ke oni dev'as est'i majstr'o de flug'il'a model'far'ad'o, se oni vol'as fabrik'i objekt'o'n, kiu bon'e glit'os en aer'o — kaj eĉ tio nur iom'et'e pov'us imit'i la elegant'o'n de tiu'j ĉi flug'ant'a'j sem'o'j ...”

”Kaj se tiu majstr'o la flug'ad'o'n eĉ vol'us ver'e kompren'i, por ke li ne kapabl'u fabrik'i nur la paper'a'n aviad'il'et'o'n, sed ke li pov'u konstru'i ĉe iu aviad'il'a institut'o, do li dev'us hav'i en si'a kap'o i'o'n pli ol nur hobi'a'n em'o'n, ĉu?”

”Jes, kompren'ebl'e, li dev'us el'far'i almenaŭ aviad'il'a'n akademi'o'n kaj stud'ad'o'n por maŝin'inĝenier'o!” las'is si'n gvid'i Georg'o.

”Kio'n do dir'i pri tiu, kiu ĉiu'j'n tiu'j'n komplik'eg'a'j'n sci'o'j'n ne pov'is akir'i el libr'o'j aŭ en alt'lern'ej'o'j kaj laŭ la jam far'it'a'j aparat'o'j, dev'is mal'kovr'i ili'n mem? En la temp'o, kiam ne jam ekzist'is aviad'il'a'j klub'o'j, sed parenc'o'j kaj kun'vilaĝ'an'o'j, kiu'j li'n pri'rid'is kiel frenez'ul'o'n, kiu dis'ŝut'as si'a'n temp'o'n — ĉu sekv'e ne postul'is tia invent'o ĝust'e ekster'ordinar'a'n geni'ec'o'n?”

”Ĝis nun ni hav'is la sam'a'n opini'o'n pri tio, ke la kapabl'o, laŭ kiu la hom'o pov'as konstru'i unu'e paper'a'n glis'aviad'il'et'o'n, post'e sport'a'j'n aparat'o'j'n, transport'a'j'n aviad'il'o'j'n ĝis la kosm'a'j taksi'o'j unu'flank'e kaj sport'a'j kajt'o'j kaj glis'paraŝut'o'j ali'flank'e aŭ ekstrem'e preciz'a'j kaj facil'a'j aviad'il'o'j, kiu'j lev'iĝ'as nur help'e de hom'a korp'a fort'o, ke tiu kapabl'o pov'as kaj dev'as est'i nur inteligent'o, kiu si'n dispon'ig'as al inspir'o kaj progres'as per konstant'a lern'ad'o. Kaj ĝust'e tiu last'a ating'o, kiam oni fabrik'is tiu'n mir'ind'a'n ekstrem'e facil'a'n flug'il'o'n, akcel'at'a'n de la hom'a'j muskol'o'j, kiu est'is fabrik'ebl'a nur help'e de komput'il'a'j kalkul'eg'o'j, pruv'as, ke la plej alt'a nivel'o de cert'a invent'o est'as ating'at'a nur tiam, kiam la model'o pur'iĝ'as ĝis plen'a simpl'ec'o kaj elegant'o, kia'n oni ceter'e ĉie trov'as en la natur'o. Se vi observ'as la flug'ant'a'j'n sem'o'j'n, vi rimark'os la rezult'o'n de la pint'a aer'o'dinamik'a raci'o. Ili'a geni'a simpl'ec'o kaj elegant'o demonstr'as ankaŭ la pint'a'n estetik'a'n kapabl'o'n de la aŭtor'o. Nek er'o de la material'o est'as tro. Ĉu vi ne vid'as, ke ankaŭ tiu'j'n miniatur'a'j'n konstru'geni'aĵ'o'j'n dev'is el'kalkul'i iu raci'o, kiu super'as ĉio'n, kio'n ni pov'as el'kalkul'i sur la ter'o?” la trankvil'a bariton'o de la profesor'o prov'is persvad'i la insist'o'n de Georg'o.

”Ver'dir'e, pri mev'o'j ni prefer'e ne parol'u, ja jam la flug'ant'a'j sem'o'j mem super'as ĉiu'j'n ni'a'j'n teknik'a'j'n institut'o'j'n; ĉe mev'o'j ni pro la kre'a fort'o, en ili uz'it'a, perd'us ekvilibr'o'n!”

”Mi person'e perd'as ekvilibr'o'n jam ĉe tiu'j sen'pretend'a'j flug'sem'o'j!” dir'is Duŝ'a'n. ”Ne tem'as pri tio, ke ĝi est'us nur ĉarm'a sem'paraŝut'et'o, kiu elegant'e flug'as for'e'n de la arb'o, ĝi mem en'hav'as alt'kapacit'a'n komput'il'o'n, kiu kapabl'as far'i tio'n, kio'n la tut'a hom'a scienc'o pov'as nur iel pri'skrib'i:
ĝi komand'as al akv'o, karbon'oksid'o kaj sun'a lum'o, ke ili si'n aranĝ'u en alt'a'n arb'o'n. Kaj tiu arb'o post'e ĉiu'jar'e de'nov'e eksplod'os en mil'o'j'n da tia'j mir'ind'a'j flug'sem'o'j ...”

”Kio do, vi pens'as, ĉio'n tio'n majstr'as?” profesor'o demand'is al Adela.

”Sed la evolu'o, kia'n pov'as dokument'i hom'o'j, est'as ekskluziv'e la afer'o de la hom'a raci'o kaj de la inspir'o, kiu'n oni ne pov'as al'vok'i propr'a'vol'e. Do kio pov'us kaŭz'i evolu'ŝanĝ'o'j'n antaŭ la aper'o de la hom'a est'aĵ'o?”

”Se tiel,” kontinu'is la profesor'o, ”oni dev'us star'ig'i al la hazard'o la plej impon'a'n templ'o'n. Oni dev'us ferm'i ĉiu'j'n lern'ej'o'j'n, hospital'o'j'n, fabrik'o'j'n, ĉio'n, kio est'as reg'at'a de la hom'a raci'a ord'o. Oni dev'us proklam'i unu sol'a'n leĝ'o'n:
Dispon'ig'u vi'n al la hazard'o! Nom'e:
se la hazard'o produkt'is tio'n, kio'n ni tiel estim'e admir'as, do nur la hazard'o pov'us kontent'ig'e solv'i ni'a'j'n ĉiu'tag'a'j'n problem'o'j'n kaj eĉ special'e la grand'a'j'n problem'o'j'n de la hom'a ras'o tut'mond'e! Sam'grad'e, kiom la mev'o est'as pli elegant'a kaj pli perfekt'a ol ni'a'j aviad'il'o'j kun benzin'motor'o'j, tiu'grad'e ankaŭ la solv'o'j, kiu'j'n el'ĵet'us la hazard'o, est'us pli elegant'a'j kaj perfekt'a'j kompar'e kun tiu'j, kiu'j'n pov'as produkt'i la hom'a raci'a pen'ad'o,” Andre'o dis'met'is si'a'j'n gamb'o'j'n por kontribu'i al si'a stabil'ec'o.

”Ankoraŭ io,” rimark'is Duŝ'a'n. ”La leĝ'o'n pri la hazard'o kiel ni'a gvid'pov'o ni efektiv'e ne pov'as proklam'i, ja ajn'a leĝ'o for'ig'as hazard'o'n. Al la hazard'o ni pov'as ni'n dispon'ig'i nur ’hazard'e’ — kaj tio signif'as, ke la hazard'o ne pov'as est'i la plej alt'a kaj ĝeneral'a leĝ'o kaj princip'o. Se la hazard'o est'as don'it'a leĝ'e, ĝi est'as per ĝust'e tiu leĝ'o sen'hazard'ig'it'a; se ĝi rest'as hazard'a, ĝi rest'as lim'ig'it'a per si'a escept'ec'o. La hazard'o, se ĝi ekzist'us, est'us ĉiam nur io escept'a, ĉiam nur parazit'o sur la arb'o de la regul'o kaj leĝ'o.”

Adela dev'is al si konfes'i:
eĉ tiu last'a el'paf'it'a kartoĉ'o est'is nur manovr'a ...

Vi.

Tribunal'a debat'o, Adela pled'as por la plej sever'a pun'o; rigard'o al iu plu'a, iom strang'a rub'aĵ'ej'o.

Dum Tanja kaj Adela streĉ'is si'a'j'n korp'o'j'n, pend'ant'e de arb'branĉ'o, dum Duŝ'a'n kaj Georg'o perd'is spir'o'n si'n trejn'ant'e per halter'o'j, dum ĉiu'j apenaŭ pov'is kapt'i aer'o'n post la tri'a rond'kur'o ĉirkaŭ la tend'ar'o, sinjor'in'o Majda port'is sur la ŝton'o'n, kiu funkci'is kiel tabl'o, pelv'o'n da kaĉ'o, en kiu oni pov'is re'kon'i nur fajn'e tranĉ'it'a'j'n pom'o'j'n kaj sek'a'j'n vin'ber'o'j'n. Tiu'n abomen'aĵ'o'n ili dev'is kuler'um'i kaj tio est'is proklam'it'a maten'manĝ'o.

”Mi dev'is hieraŭ i'o'n muel'i, ne dir'u, ke tio ĉi de'ven'as de tio!” protest'is Georg'o. Ju pli li maĉ'is, des pli da tio trov'iĝ'is en li'a buŝ'o.

”Ver'ŝajn'e vi pens'is, ke en tiu et'a muel'il'o vi muel'as verd'a'n, ne jam rost'it'a'n kaf'o'n, ĉu? Ne, vi muel'is simpl'a'n hejm'e kultiv'it'a'n tritik'o'n,” klar'ig'is sinjor'in'o.

”Rus'a'j soldat'o'j ricev'is ne'muel'it'a'j'n gren'o'j'n, ili muel'is ili'n en si'a'j buŝ'o'j dum marŝ'o'j kaj batal'o'j, tamen ili puŝ'is German'a'j'n arme'o'j'n trans Odr'o. Se vi tremp'as la muel'it'a'n tritik'o'n dum'nokt'e en iom da akv'o, ĝi komenc'as ferment'iĝ'i, kvazaŭ vi produkt'us acid'a'n lakt'o'n. Se vi maten'e al'don'as kuler'et'o'n da miel'o kaj iom da rasp'it'a pom'o, vi hav'as porci'o'n, kiu vi'n bon'e viv'ten'as dum du'on'tag'o,” kontinu'is Majda. ”Mi simpl'e pens'is, se ni jam okup'iĝ'as pri filozofi'o, do ni konsekvenc'e ankaŭ manĝ'u iom pli saĝ'e ...”

Post la maten'manĝ'o profesor'o dum kelk'a'j minut'o'j tra'foli'um'is gazet'o'n. Nu, li ne atend'is sav'ig'a'n nov'aĵ'o'n, li leg'is prefer'e pro si'a kultur'a rutin'o.” Ho, jen rigard'u! Hodiaŭ en la urb'a ju ̧palaco okaz'os proces'o kontraŭ tiu'j du fripon'o'j, kiu'j mal'plen'ig'is la tend'um'a'j'n tren'vetur'il'o'j'n,” Andre'o leg'is al la tut'a societ'o.

”Mi vol'as ĉe'est'i je ajn'a prez'o!” ek'kri'is Adela. Andre'o iom'et'e pri'pens'is, post'e li kap'jes'is.

Ali'a'j iom'et'e mir'is, ke Adela sukces'is tiel rapid'e persvad'i profesor'o'n; sed cert'a'grad'e ili jam al'kutim'iĝ'is je tio, ke li subit'e i'o'n decid'is kaj daŭr'e per io surpriz'is.

Ili en'ir'is vetur'il'o'n, Andre'o turn'is ŝlos'il'o'n kaj prov'is persvad'i motor'o'n al start'o. Subit'e ĝi ek'hen'is, kvazaŭ oni al'port'us aven'o'n al ĉeval'o'j. Pin'arb'o'j ek'kur'is preter'e. Ili park'ig'is tiel, ke ili trov'iĝ'is flank'e de glaci'aĵ'vend'ist'o.

”Foj'e ni dev'as surpriz'i ni'n mem, por ke ni ne kondut'u kiel hund'o'j de Pavlov!” rekomend'is Andre'o, el'tir'ant'e si'a'n ŝlos'il'o'n de la panel'o. Ĉiu'j kompren'is:
Ne pren'i glaci'aĵ'o'n, kvankam la sun'o sput'as sur vi'n laf'o'n de varm'eg'o ... ”Foj'e est'as tut'e agrabl'e ĝi'n pren'i, sed foj'e est'as bon'e ne pren'i, ke vi sent'u vi'n mem!” li klar'ig'is, vid'ant'e, ke ĉiu'j li'n kompren'is.

La di'in'o de la just'ec'o en fasad'a niĉ'o ten'is en unu man'o pes'il'o'n, per la ali'a man'o ŝi apog'is si'n sur glav'o'n, ŝi'a'j okul'o'j est'is bandaĝ'it'a'j. Tiu'j ĉi simbol'o'j pov'as provok'i klar'ig'o'n mal'pli oficial'a'n, ironi'a'n. Ne ven'is jam mult'a'j hom'o'j.

La proces'o mem est'is enu'a, kiel ĉiu'j simil'a'j proces'o'j. La fraŭl'o'j prov'is konvink'i la juĝ'ist'o'n, ke ili nur ”ŝerc'is” — ke ili eĉ intenc'is ĉiu'j'n ŝtel'it'a'j'n objekt'o'j'n re'don'i.

La juĝ'ist'o est'is spert'o'plen'a kompetent'ul'o kaj refut'is la si'n'ekskuz'o'n de la fraŭl'o'j per si'a ironi'o:
”Bon'vol'u akcept'i, ke ankaŭ la tribunal'o iom'et'e ŝerc'os — post'e ĝi re'don'os vi'n al vi'a'j ge'patr'o'j ...”

La publik'o ek'rid'is el tiu'j mal'mult'a'j buŝ'o'j, kiu'j en tiu varm'eg'o pov'is rid'i. La juĝ'ist'o per si'a rutin'a ofic'ec'o relativ'e rapid'e fin'is la afer'o'n. La asiz'o decid'is, ke ambaŭ fripon'o'j est'u proklam'it'a'j kulp'a'j, la juĝ'ist'o kondamn'is la pli aĝ'a'n je unu monat'o da mal'liber'ej'o kaj al la pli jun'a'n je du monat'o'j kondiĉ'ig'it'e.

La publik'o est'is dis'rev'ig'it'a pro tiel mild'a verdikt'o, sed ĝi ne pov'is protest'i, la juĝ'ist'o jam mal'aper'is el la salon'o. Kiam ili jam trov'iĝ'is sur'strat'e, Adela aflikt'it'e ek'kri'is:
”Mi opini'as tiu'n ĉi juĝ'ist'o'n komplet'e mal'kapabl'a!”

”Mi opini'as, ke tio est'as tre kompetent'a juĝ'ist'o kun grand'a spert'o!” refut'is ŝi'n profesor'o.

”Ne, sed tial, ke li far'is la plej bon'a'n afer'o'n, kiu en tiu'j ĉi cirkonstanc'o'j est'is far'ebl'a. Li ne pov'is ili'n liber'ig'i de ajn'a ŝuld'o, ja la prokuror'o ili'a'n ŝuld'o'n pruv'is, do li far'is kompromis'o'n.”

”Vi do la krim'ul'o'j'n simpl'e mal'pun'us, anstataŭ send'i ili'n mal'varm'ig'i ili'a'j'n temperament'o'j'n en konven'a'j ĉel'o'j, ĉu?”

”Se vi vol'as al iu hom'o instru'i ski'ad'o'n, vi send'os li'n ver'ŝajn'e sur neĝ'e kovr'it'a'n teren'o'n kaj ne en dezert'o'n, ĉu?” per si'a petol'a okul'o demand'is Andre'o.

”Kaj se vi vol'as al iu instru'i naĝ'ad'o'n,” li kontinu'is, ”vi send'os li'n en akv'o'n, ĉu ne?”

”Kaj por instru'i ski'ad'o'n, vi la knab'o'n ne send'os inter tiu'j'n, kiu'j mem ne sci'as ski'ad'i, sed inter tiu'j'n, kiu'j posed'as tiu'n sci'o'n kaj lert'o'n, ĉu ne?”

”Kaj la ali'a'n knab'o'n ni ne send'os al la grup'o de ne'naĝ'ul'o'j, ĉu?”

”Sen'dub'e, ni dev'as li'n send'i al la majstr'o'j de naĝ'ad'o, kiu'j ne sci'as nur naĝ'i, sed ankaŭ sav'i tiu'j'n, kiu'j en akv'o ne jam est'as tut'e cert'a'j,” aŭtomat'e el'iĝ'is el Adela.

”Se tiel, do ankaŭ tiu'j'n, kiu'j'n ni vol'as instru'i pri honest'o, ni send'u en lok'o'n kun honest'a'j hom'o'j, ĉu?”

”Kontraŭ'e, se ni est'us rab'ist'a bandit'ar'o, ni send'us ni'a'n lern'ant'o'n al la lok'o, kie kun'ven'as mult'a'j lert'a'j fripon'o'j — kaj tio ĝust'e kaj unu'a'vic'e est'as la karcer'o'j, ĉu ne?”

”Bon'a juĝ'ist'o do al'juĝ'os nur tiom da karcer'o, ke la pun'it'o, kies anim'o ne jam est'as korupt'it'a, nur iom'et'e gust'um'u tiu'n etos'o'n, ĝis la gust'o al li ne jam komenc'u plaĉ'i. Li prefer'us li'n send'i al iu kontempl'a monaĥ'ej'o, kie li hav'us ebl'ec'o'n pri'medit'i la direkt'o'n de si'a viv'o'voj'o kaj konsult'i hom'o'j'n de kontrast'a moral'model'o. Sed li dev'as konsider'i stult'a'j'n leĝ'o'j'n star'ig'it'a'j'n de la ŝtat'a pov'o. Tiel li far'as kompromis'o'n, kiu ebl'ig'as al li rest'i juĝ'ist'o kaj sam'temp'e ne detru'as la jun'a'n hom'o'n. Nu, tial mi dir'is, ke tem'as pri bon'a juĝ'ist'o.”

Dum tiu ĉi duel'et'o ili ven'is al ĉarm'a bufed'o, kie oni pov'is ricev'i ĉio'n, ek de kaf'o ĝis glaci'aĵ'o. Sinjor'in'o Majda taks'rigard'is si'a'j'n pri'zorg'it'o'j'n kaj decid'e dir'is:
”Mem'kontrol'o tia aŭ ali'a, nun ni en'ir'os por ricev'i i'o'n dolĉ'a'n!” ”Ĉu vi aŭd'as la voĉ'o'n de Eva sub la arb'o?” pri'ŝerc'is la profesor'o — kaj baldaŭ ili ek'sid'is ĉirkaŭ la rond'a tabl'o sub baldaken'o.

Kuler'et'o'j port'is la ruĝ'ber'a'n, ĉokolad'a'n kaj vanil'a'n frid'ig'it'a'n gust'o'n en buŝ'o'j'n; la dis'rev'iĝ'int'a venĝ'em'o de la tribunal'a salon'o mal'varm'iĝ'is ĝis la agregat'a stat'o, ĉe kiu oni pov'is saĝ'e inter'parol'i.

”Ho, tio mi'n ver'e ĝoj'ig'as, se ankaŭ vi pri io ĝoj'as!” ironi'is Adela.

”Propr'a'vol'e vi kap'klin'iĝ'is antaŭ tiu Inteligent'o, pri kies ekzist'o mi antaŭ'e al vi van'e parol'is.”

”Dir'u al mi ver'e:
Ĉu laŭ vi hav'as senc'o'n dir'i, ke sak'o de ia materi'o ŝtel'as de ali'a sak'o iom da ties substanc'o? Kaj ĉu est'as senc'o'hav'e, ke tiu ali'a sak'o de materi'o, antaŭ la tri'a, la unu'a'n vok'as antaŭ tribunal'o'n? Kaj tiu tri'a sak'o al la unu'a solen'e proklam'as est'i ŝuld'a, ĉu?”

”Se vi vol'as al iu far'i proces'o'n, se vi vol'as al li verdikt'i ŝuld'o'n, do vi dev'as en li'a aper'o supoz'i pli ol nur sak'o'n da atom'o'j.”

”Ĉar la materi'o neniu'okaz'e pov'as ag'i kontraŭ si mem. La materi'o ne pov'as ’ŝtel'i’, ja ĉio aparten'as al ĝi; la materi'o ne pov'as ’mensog'i’, ja ĉio en ĝi est'as al si egal'a, ident'a. Ĉiu'j tiu'j vort'o'j, per kiu'j oni pov'as iu'n akuz'i kaj juĝ'i, ven'as el iu ali'a mond'o. Antaŭ proklam'i cert'a'n hom'o'n mensog'ul'o aŭ ŝtel'ist'o, vi dev'as atribu'i al li sen'mort'a'n anim'o'n, kiu iam dev'os perfekt'e respons'i pri si'a'j decid'o'j kaj ag'o'j. Se la hom'o ne est'as io pli ol nur materi'o, est'as rid'ind'e li'n pun'i. Se ĉio est'as nur materi'o, kiu'n oni pov'us bat'i; la materi'o pov'as bat'i nur si'n mem, si'a'n tut'o'n.”

”Sed, se vi insist'as, ke oni tiu'j'n du fripon'o'j'n pun'u, sen atribu'i al ili la sen'mort'a'n anim'o'n, do oni dev'us kondamn'i ankaŭ la atom'o'n de oksigen'o, ĉar tiu atak'is la atom'o'n de la fer'o ĉe mi'a aŭt'o kaj tiel kaŭz'is la mal'util'a'n rost'iĝ'o'n. Oni dev'us kondamn'i acid'o'j'n, kiu'j detru'as metal'o'j'n; oni dev'us akuz'i la leĝ'o'n pri gravit'o, kiu ni'n prem'as al la ter'surfac'o kaj ne permes'as ni'n liber'e naĝ'i en aer'o ...”

”Kserks'o, la persa reĝ'o, kiu ordon'is vip'pun'i la mar'o'n Helespont'a'n ...”

”Se tiel,” inter'ven'is Duŝ'a'n, ”oni pov'as prepar'i nek akuz'skrib'o'n nek defend'o'skrib'o'n, sen supoz'i la ekzist'o'n de la ne'materi'a anim'o, ĉu?”

”Nek oni pov'us cert'a'n hom'o'n kritik'i nek laŭd'i, ke tio hav'u solid'a'n valid'o'n!” al'don'is Andre'o.

”Sed kial oni tamen proces'as kontraŭ la krim'ul'o'j kaj premi'as la merit'ul'o'j'n ankaŭ tie, kie oni ne kred'as je la ekzist'o de anim'o?” el'ĵet'is la last'a'n kart'o'n Adela.

”Oni facil'e dir'as:
Mi ne kred'as. Sed preskaŭ ne'ebl'e est'as, ver'e ne kred'i.”

Post tiu'j ĉi vort'o'j ili ek'silent'is. Ĉiu pri'medit'is ili'n laŭ si'a manier'o. Post'e ili vetur'is al la tend'ar'o. Ili inter'konsent'is, ne mal'fru'i la majest'a'n vesper'a'n art'spektakl'o'n. Pentr'o'art'o kaj teatr'o en unu fenomen'o:
La sun'sub'ir'o en la mar'o'n ...

Vi'i.

Kia'manier'e oni lern'as spir'i; pri la ne'kutim'a olimpik'o por kvin favor'it'o'j ...

De iu ŝip'o aŭd'iĝ'is siren'hurl'ad'o. Zip'o'j sur la dorm'o'sak'o'j ses'foj'e far'is brrr. Da maten'a gimnastik'o okaz'is iom'et'e mal'pli, neni'u dev'is barakt'i pri si'a spir'ad'o. Profesor'o paŝ'is antaŭ ili'n kaj demand'is:
”Dir'u, ĉu vi sci'as spir'i!”

Tio'n li demand'is tiel, kiel oni demand'as, ĉu iu sci'as bon'e stir'i vel'ŝip'o'n aŭ bon'e kuir'i. Kvazaŭ li demand'us i'o'n tut'e saĝ'a'n ...

”Kiel vi tio'n opini'as?” konkret'e montr'is si'a'n embaras'o'n Tanja. Sed en ŝi'a kap'o efektiv'e kaŝ'iĝ'is la supoz'o:
”I'o'n tia'n pov'as demand'i nur hom'o kun problem'o'j sub'tegment'e ...”

”Bon'e, unu'e ni far'u, post'e ni pri'diskut'u,” decid'is Andre'o, vid'ant'e, ke ili ne el'send'as sur la sam'a frekvenc'o.

”Ni mal'rapid'e paŝ'os kaj spir'os tiel, ke la en'spir'o daŭr'os dum kvar paŝ'o'j; dum tiu'j ĉi kvar paŝ'o'j do ni dev'as bon'e plen'ig'i ni'a'n pulm'o'n. Dum la sekv'a'j kvar paŝ'o'j ni re'ten'os la spir'o'n — kaj dum la last'a'j kvar paŝ'o'j ni kontinu'e el'spir'os. Ni kontinu'os la paŝ'ad'o'n kun mal'plen'a pulm'o dum du paŝ'o'j, post'e ni ripet'os la tut'a'n cikl'o'n.”

”Kvar paŝ'o'j por en'spir'o, kvar por re'ten'o, kvar por el'spir'o, du por est'i sen aer'o en'pulm'e, se mi bon'e kompren'is, ĉu?”

”Preciz'e tiel. Kaj dum en'spir'ad'o vi lev'u brak'o'j'n, por ke la torak'o pov'u ampleks'iĝ'i; kiam vi el'spir'os, las'u la brak'o'j'n fal'i!”

Post'e la procesi'o ek'mov'iĝ'is. Georg'o jam post si'a tri'a paŝ'o ĉio'n konfuz'is. Unu brak'o'n li lev'is, la ali'a'n li sam'temp'e las'is fal'i. Ali'a'j rid'is. Andre'o halt'ig'is la vic'o'n kaj atent'ig'is ili'n, ke ili est'u plen'e koncentr'it'a'j kaj serioz'a'j, post'e ili komenc'is de'nov'e. Nun funkci'is. Tamen la paŝ'o'j est'is ne'cert'a'j, kvazaŭ ili marŝ'us sur ŝnur'eg'o. Iel ili sukces'is tra'spir'i tiel ses cikl'o'j'n.

”Ĉu vi nun jam sci'as, pri kio mi antaŭ'e demand'is?” preskaŭ petol'e demand'is Andre'o en esper'o, ke nun ili li'n kompren'as.

”Mi ankoraŭ ne kompren'as, kio'n oni ĉi tie sci'u. Ja ek'de ni'a nask'iĝ'o ĉiu el ni spir'as. Se ni tiel spir'as kaj viv'as, do ni sekv'e sci'as spir'i ...” dir'is Adela.

”Sed mi dir'as al vi, ke vi ne sci'as. Jam ĉe tiu ĉi tre simpl'a ekzerc'o vi est'is konfuz'it'a'j, do mi ne koment'u la ver'e komplik'a'j'n teknik'o'j'n de bon'a spir'ad'o, kiu'j'n vi dev'os ankoraŭ lern'i!”

”Kial est'as bon'e spir'i per cert'a teknik'o?” demand'is Georg'o. Li vol'is far'i bon'a'n impres'o'n.

”Vid'u,” pli profund'e en'spir'is Andre'o, ”la best'o pov'as ek'marŝ'i jam la sam'a'n tag'o'n, kiam ĝi nask'iĝ'as, dum la hom'o bezon'as por la sam'o du jar'o'j'n aŭ foj'e pli. Sed ver'e ĝust'e ir'i lern'as nur mal'mult'a'j hom'o'j. La best'o naĝ'as, sen lern'i tio'n, la hom'o dev'as tiu'n lert'o'n apart'e lern'i. La best'o pov'as mem manĝ'i jam post la anonc'o de la unu'a mal'sat'o. La hom'a id'o bezon'as kelk'e da jar'o'j por iel kontent'ig'e manĝ'i hom'nivel'e.

Ver'e hom'e manĝ'i lern'as nur mal'mult'a'j post mult'a ekzerc'ad'o kaj mem'reg'ad'o. Ĉu do est'u ali'manier'e, se tem'as pri spir'ad'o? Jes, vi iel spir'as, sed proksim'um'e tia'manier'e, kiel la beb'o ir'as. Ĝi ja mov'iĝ'as, sed tio'n oni ne pov'as jam nom'i ver'a ir'ad'o. Aŭ tiel, kiel unu'jar'a beb'o manĝ'as. Ĝi ja plen'ig'as si'a'n ventr'o'n, sed kiel kaj per kio, se ne ĉe'est'as la asist'a man'o de la patr'in'o? Ni do pov'as supoz'i, ke ankaŭ ni'a spontane'a spir'ad'o pli mal'pli sam'nivel'as kiel la manĝ'etiket'o de la beb'o.

Antaŭ ĉio, ni'a spontane'a spir'ad'o est'as tre supr'aĵ'a, kaj la konsekvenc'o est'as mank'o de la oksigen'o en'sang'e. Kaj ni'a cerb'o uz'as super'averaĝ'e mult'e da ĝi por pov'i iel funkci'i.”

”Bon'e, se la afer'o est'as tiom signif'a,” ek'interes'iĝ'is Tanja, ”kial en la lern'ej'o neni'u rakont'is al ni pri tio? Nek ĉe la instru'o pri la hom'o nek ĉe gimnastik'o.”

”Bedaŭr'ind'e tro da instru'ist'o'j sekv'as la regul'o'n:
”Kio'n mi mem ne sci'as, pri tio mi almenaŭ instru'os la ali'a'j'n ...” Mult'a'j instru'ist'o'j si'a'n profesi'o'n ne elekt'is laŭ si'a intern'a impet'o kaj misi'em'o, kiu ili'n instig'us neniam fin'i al'don'a'n stud'ad'o'n kaj libr'o'leg'ad'o'n. Ili en la klas'ĉambr'o'j pli'part'e nur per'labor'as si'a'n ĉiu'tag'a'n pan'o'n. Ili ankaŭ ne instru'as al vi, kia'manier'e rigard'i, sam'e ne, kia'manier'e bon'e aŭskult'i, kvankam ili bon'e reg'as la anatomi'o'n de la orel'o. Ili sam'e ne instru'as vi'n ĝu'i en bon'a manĝ'ad'o, kvankam ili turment'as vi'n per ĉiu part'et'o de la dik'a intest'o. Ili ne instru'as vi'n pri ĝust'a'j voj'o'j, kvankam ili vi'n trejn'as por long'distanc'a kur'ad'o. Ili ne instru'as vi'n ĝust'e parol'i kaj ĝust'e silent'i, kvankam vi hav'as tro da lingv'a instru'ad'o. Ili ne instru'as vi'n disting'i inter just'o kaj mal'just'o, kvankam dum la histori'a instru'o ili tre preciz'e parol'as pri la dat'o'j de unu'op'a'j ribel'o'j kaj revoluci'o'j. Sekv'e, ne atend'u tro de la lern'ej'o! Plej merit'a est'as por vi la instru'ist'o, kiu tut'e en komenc'o vi'n instru'is leg'i kaj skrib'i, element'e kalkul'i kaj bon'e kondut'i. Preskaŭ ĉio ali'a est'as pur'a balast'o. Pli de'tranĉ'ad'o de vi'a'j flug'il'o'j ol ver'a instru'o por bon'e flug'i ...”

”Eĉ se tiel, kio'n ni pov'as far'i? Ni ne instal'as instru'ist'o'j'n kaj ni ne plan'as instru'hor'o'j'n,” koler'iĝ'et'is Georg'o.

”Tamen vi pov'as mult'o'n far'i. Marks'o ie dir'as, ke efektiv'e la infan'o'j pli eduk'as si'a'j'n ge'patr'o'j'n ol invers'e. La sam'o valid'as por vi'a'j instru'ist'o'j. Se vi ne hav'as interes'o'n por la materi'o, se vi evit'as vi'a'j'n dev'o'j'n, la sam'o'n pli kaj pli far'as vi'a instru'ist'o. De la antikv'a temp'o de la bon'a grek'a lern'ej'o la generaci'o'j de pigr'a'j lern'ant'o'j evident'e far'is si'a'n labor'o'n ...”

”Antaŭ ĉio, ne las'u ili'n en ili'a trankvil'o! Ne toler'u al ili supr'aĵ'e klar'ig'i afer'o'j'n. Kiam ili rakont'as al vi pri la teorem'o de Pitagoro, ne permes'u nur skrib'i sur la tabul'o'n la matematik'a'n formul'o'n. Postul'u de la instru'ist'o konduk'i vi'n spirit'e en la urb'o'n Kroton'o en sud'a Italio, kie tiu filozof'o kaj matematik'ist'o viv'is kaj ag'is. Postul'u komplet'a'n ripet'demonstr'o'n de la teorem'o, sam'e, kiel tio'n far'is Pitagoro. Se la instru'ist'o tio'n ne sci'as kaj fal'as en embaras'o'n, ne skandal'iĝ'u kaj ne ĝu'u pri li'a sen'kompetent'ec'o. Help'u al li far'i la afer'o'n komplet'e. Pet'u de li prepar'i si'n pli bon'e por ven'ont'a lekci'ad'o. Vi'a instru'ist'o propr'a'vol'e elekt'is tiu'n nobl'a'n profesi'o'n, do li ŝuld'as al vi alt'kvalit'a'n instru'ad'o'n. Se li iam rakont'os pri la eklezi'o, kia'manier'e ĝi persekut'is scienc'ist'o'j'n, kio okaz'is al Kopernik'o, al Galile'o kaj ali'a'j, pet'u de ili preciz'a'j'n inform'o'j'n, pren'it'a'j el serioz'a'j font'o'j. Postul'u, ke li konduk'u vi'n vesper'e sub'ĉiel'e'n kaj montr'u al vi la firmament'o'n kun stel'konstelaci'o'j. Postul'u, ke li demonstr'u sur la tabul'o, kia'manier'e oni el'kalkul'as la ven'ont'a'n sun- kaj lun'eklips'o'n. Se li tio'n ne kapabl'as, pet'u li'n ĝentil'e prepar'i si'n pli bon'e por la ven'ont'a lekci'o! Se Tales el Mileto antaŭ preskaŭ 2600 jar'o'j tio'n pov'is kontent'ig'e far'i, do far'u ankaŭ vi'a modern'a instru'ist'o, kiu ceter'e sci'as tiom mult'e rakont'i pri la persekut'ad'o de la scienc'ist'o'j far'e de la eklezi'o ... Kiam li rakont'os al vi pri Giordano Brun'o kaj li'a mal'feliĉ'a destin'o, efektiv'e kaŭz'it'a de la tiam'a eklezi'a inkvizici'o, pet'u de li raport'i pri li'a'j verk'o'j, almenaŭ nom'i ili'n! Kiam li rid'ind'ig'os la mez'epok'a'n skolastik'o'n, re'rakont'ant'e la banal'a'n anekdot'o'n pri la ĉeval'a'j dent'o'j kaj Aristotelo, demand'u vi'a'n instru'ist'o'n pri la detal'o'j, pri la nom'o de la stult'a anekdot'a monak'o, kiu kontrol'is la dent'o'nombr'o'n en la Aristotelaj verk'o'j anstataŭ en la ĉeval'a buŝ'o ... Kaj pet'u de li nom'i almenaŭ tri filozof'o'j'n de skolastik'o kaj ili'a'j'n verk'o'j'n.”

Ili iom'et'e medit'is pri la vort'o'j de la profesor'o. Aŭdac'a ide'o, sed efektiv'e senc'o'hav'a. Neni'u protest'is. Supr'aĵ'ec'o kaj stult'a ripet'ad'o de propagand'a'j el'dir'o'j ne hav'as argument'o'n por si.

”Se la lern'ant'o'j proced'us tiel,” rimark'is sinjor'in'o Majda, ”en la konferenc'a'j salon'o'j de la lern'ej'o'j oni ĉes'us diskut'i pri salajr'o'j kaj banal'a'j afer'o'j. La el'don'kvant'o'j de serioz'a'j libr'o'j kaj leksikon'o'j mult'obl'iĝ'us, la lern'ej'a sistem'o tre rapid'e super'us ĉiu'j'n optimism'a'j'n atend'o'j'n.”

”Kaj por ating'i tio'n, jam unu tia lern'ant'o en ĉiu lern'ej'o, kiu lev'iĝ'us kontraŭ la stult'a ripet'ad'o de sen'senc'a'j fraz'aĉ'o'j, mal'antaŭ kiu'j ne trov'iĝ'as person'a konvink'o kaj ver'a sci'o, sufiĉ'us,” dir'is Duŝ'a'n.

”Kial vi'n tiel ĝen'as, se en la lern'ej'o instru'ist'o parol'as pri la aŭtodafe'o de Giordano Brun'o?” nun anonc'iĝ'is Adela.

”Mi cert'as,” sen embaras'o dir'is Andre'o, ”ke ankaŭ tiu'temp'e la plej mult'a'j'n brul'ŝtip'o'j'n port'is sur la brul'ŝtip'ar'o'n por Giordano Brun'o la tiam'a'j instru'ist'o'j. Ne tem'as pri aprob'o de la tiam'a krim'o kontraŭ tiu filozof'o kaj scienc'ist'o, tem'as pri tio, ke ne kred'u al la protest'o'j kontraŭ tiu krim'o ĉe la hom'o'j, kiu'j nun'temp'e per ali'a'j metod'o'j far'as la sam'o'n aŭ almenaŭ silent'e serv'as al tiu'j, kiu'j tio'n far'as. Kaj ne forges'u, kiom da promes'o'plen'a'j talent'o'j de jun'a'j hom'o'j tia'j reĝim'serv'em'a'j instru'ist'o'j ĵet'as sur metafor'a'n ŝtip'ar'o'n nun'temp'e!”

Andre'o iom'et'e atend'is, ĝis la pens'o'j kviet'iĝ'is en ili'a'j kor'o'j, post'e li dir'is iel re'pac'iĝ'e:
”Sed ne forges'u, kio'n skrib'is la serb'a pedagog'o de la 19-a jar'cent'o Dositej Obradoviĉ:
’Mal'grand'a'j est'as tiu'j, kiu'j la labor'o'n de la instru'ist'o ten'as mal'grand'a.’ Natur'e, tio ĉi valid'as por kompetent'a'j kaj honest'a'j instru'ist'o'j.”

Ĝis la tag'manĝ'o ili liber'temp'is. Ĉiu far'is i'o'n propr'a'n. Duŝ'a'n, ekzempl'e, per si'a et'a film'kamera'o la elegant'o'n de la mev'a'j flug'o'j trans'form'is en hel'ŝanĝ'iĝ'o'j'n sur la arĝent'a emulsi'o ... Tanja komplet'ig'is si'a'n kolekt'o'n de porcelan'o, kiu'n serpent'ig'as, dur'ig'as kaj tiel ne'kred'ebl'e cizel'as krab'et'o'j, helik'o'j kaj konk'molusk'o'j. Adela. Ver'e, kio'n pov'us far'i Adela? Kun si'a tut'a aper'o ŝi dispon'is si'n al la sakrament'o de la sun'o, kiu sen ajn'a nub'a opozici'o al'parol'is si'a'n id'a'n planed'o'n ... Georg'o simpl'e pur'ig'is salat'o'n. Sinjor'in'o Majda sur la kuir'il'a flam'o i'o'n sintez'is. La profesor'o blov'is en la tub'et'o'n de la karbur'ator'o ...

”Hodiaŭ ni honor'os la memor'o'n de la baron'o Pierre de Coubertin,” du hor'o'j'n post la ating'o de sat'iĝ'o ĵet'is en la grup'o'n profesor'o Andre'o.

”Pri kia'spec'a feŭd'ism'o tem'as?” Adela sent'is pik'o'n en si'a liv'a gamb'o.

”Ni sur'scen'ig'os et'a'n olimpik'o'n,” dis'pel'is kontraŭ'feŭd'a'j'n dub'o'j'n la profesor'o. Adela iom'et'e ek'hont'is pri si'a ne'sci'o, kiu est'as la menci'it'a baron'o, re'nov'ig'int'o de la olimpik'o'j en la modern'a epok'o.

”Citius, altius, fortius” (pli rapid'e, pli alt'e, pli fort'e) est'is skrib'it'e inter la du tend'a'j fost'o'j jam post kvar'on'hor'o — la fam'a slogan'o de Coubertin.

La afer'o ia'manier'e start'is. Per kur'ad'o. Kaj jen la unu'a surpriz'o. Anstataŭ, ke Andre'o, kiu la tut'a'n aranĝ'o'n gvid'is kaj est'is sam'temp'e la start'ist'o, juĝ'ist'o, kelner'o por citron'akv'o kaj cezar'o sur la honor'tribun'o, aranĝ'u ĉiu'j'n kvin kur'ant'o'j'n en unu lini'o kaj ili'n sam'temp'e kur'ig'u, li ig'is kur'i ili'n unu'op'e, ĉiu'n en propr'a temp'o. Post preciz'a mezur'ad'o li not'is la kur'o'temp'o'n por ĉiu apart'e.

Tiel ĉio funkci'is ĝis la fin'o. Batal'disciplin'o'j ne trov'iĝ'is. Pilk'lud'o'j ne trov'iĝ'is. Ĉio pli simil'is al ĉambr'o'muzik'a koncert'o ol al ver'e sport'a aranĝ'o. Nu, ebl'e almenaŭ la proklam'o de la rezult'o'j kaj de la venk'int'o'j est'os pli vigl'a. Sed tio tut'e ne okaz'is.

”La rezult'o'j'n ĉiu ricev'os en propr'a kovert'o, kaj ne neces'as montr'i la paper'o'j'n antaŭ la sekv'a part'o, kiu okaz'os ven'ont'semajn'e,” lakon'e klar'ig'is pipr'e sobr'a Andre'o.

”Mi ne garanti'as, ĉu mi ankoraŭ est'as normal'a!” sat'iĝ'is de ĉio Georg'o.

”Ver'ŝajn'e vi vol'is dir'i, ke vi komenc'is pri'dub'i mi'a'n normal'ec'o'n ...” rid'et'e dir'is al li la profesor'o.

Ni eĉ ne kur'is kun'e. Neni'a'j publik'a'j rezult'o'j, neni'a'j venk'int'o'j, neni'a'j venk'it'o'j; mi ne kompren'as kaj fin'o!”

”Dum la du'a part'o vi inform'iĝ'os pri ĉio. Pov'as est'i, ke vi ĉiu'j venk'is, pov'as est'i, ke neni'u.”

”Kia'manier'e ni pov'us venk'i ĉiu'j? Ja nur unu sol'a pov'as est'i la unu'a kaj nur unu sol'a la last'a ...”

”Inter la hom'o'j neni'u hav'as numer'o'n. Ne est'as iu unu'a, ali'a la du'a, iu la last'a ...”

”Tiel est'as. Ĉiu unu'op'e kontraŭ si mem. Tial ni hodiaŭ ne jam sci'as rezult'o'j'n. Post la ripet'it'a vet'kur'o post unu semajn'o ni nur sci'os, ĉu ĉiu el vi venk'is super vi'a unu'a rezult'o aŭ ne ...”

”Bon'e, sed kial ni ne vet'kur'is inter ni, unu kontraŭ la ali'a, kiel tio'n far'as la tut'a normal'a mond'o?”

”Konfucio, la grand'a ĉin'a filozof'o, dir'is:
’La nobl'ul'o ne em'as vet'kur'i.’ Kaj la sloven'a poet'o Ot'o'n Župančič dir'is vers'e:
’Agl'et'o'j vet'kur'e ĉi-sub'e flug'et'as, dum agl'o'j sol'ec'e en alt'o'j dis'glis'as ... ’ — Se ni est'u just'a'j, kaj kiel disĉipl'o'j de la filozofi'o, ni antaŭ ĉio est'u just'a'j, ni efektiv'e ne pov'as vet'kur'i inter ni, ja ni ne hav'as la sam'a'n start'punkt'o'n. Ni ne nask'iĝ'as kun egal'a'j muskol'o'j kaj ost'o'j, ni ne ricev'as egal'a'n eduk'o'n kaj trejn'ad'o'n, ni ne manĝ'as egal'e, ni ne est'as egal'e san'a'j. Egal'ec'o sur la sport'a kronometr'o ne est'as la egal'ec'o en la real'a viv'o.”

”Efektiv'e tut'e ne. La ĉef'a kial'o, kial ni'a'j lud'o'j diferenc'is de tiu'j, kiu'j'n aranĝ'as la ”normal'a mond'o”, est'as, ke ni'a cel'o ne est'as super'venk'i la ali'a'n, sed ni'n mem. Mi'a hodiaŭ'o dev'as est'i pli rapid'a, pli alt'a, pli fort'a ol mi'a hieraŭ'o. Kaj tiu ĉi hodiaŭ'o dev'as est'i super'venk'ot'a de mi'a morgaŭ'o.”

”Eĉ se tio ne est'us mal'bon'a kiel prov'o, antaŭ ĉio tio est'as ne'plen'um'ebl'a afer'o. La ali'a'n hom'o'n oni simpl'e ne pov'as super'venk'i, ja inter li kaj mi trov'iĝ'as la ne'vid'ebl'a membran'o de la person'o. Unu hom'o pli diferenc'as de ali'a hom'o, ol la hom'o kiel spec'o diferenc'as de la ŝton'o.”

”Tamen. De la ŝton'o la hom'o diferenc'as laŭ si'a esenc'o. Sed la esenc'o est'as pli mal'alt'a nivel'o de la disting'o ol la person'o.

Se mi kon'as la esenc'o'n de la hom'o, mi esenc'nivel'e kon'as ĉiu'j'n hom'o'j'n. Sed se mi kon'as la person'ec'o'n de cert'a hom'o, mi kon'as nur tiu'n hom'o'n, ja la person'ec'o trov'iĝ'as super la esenc'o. Esenc'o'j est'as inter si kompar'ebl'a'j, sed person'ec'o'j ne.

”Bon'e, se tiel, do la person'o'j ankaŭ ne pov'as juĝ'i unu la ali'a'n, sekv'e ankaŭ ne kondamn'i kaj pun'i,” ekideis ĉe Tanja.

”Kompren'ebl'e. Ne tekst'as sen'lig'e:
’Ne kondamn'u, por ne est'i kondamn'it'a'j!” (Mt 7, 2) Nur tiu rajt'as juĝ'i kaj pun'i, kiu kon'as ĉiu'n person'o'n pli profund'e ol la person'o kon'as si'n mem. Tiu, kiu pli klar'e vid'as en ĉiu'n kor'o'n ol ni mem vid'as ĉiu'n en la si'a.”

”Do ni for'ig'u la polic'o'n, juĝ'ej'o'j'n kaj prizon'o'j'n kaj las'u krim'ul'o'j'n en liber'o, ĉu?” pled'is por pli da ord'o Adela.

”Vid'u, unu afer'o est'as mal'ebl'ig'i krim'o'n kaj gard'i la leĝ'o'j'n, sed ali'a afer'o est'as kondamn'i la hom'o'n, kvazaŭ ni pov'us vid'i en li'a'n anim'o'n. La polic'o dev'as arest'i ĉiu'n, kiu romp'as la just'a'n leĝ'o'n; la tribunal'o dev'as al la le ̧rompulo preskrib'i pun'o'n kaj eduk'terapi'o'n, se li'a krim'ag'o est'is pruv'it'a. Sed neni'u rajt'as el'dir'i la juĝ'o'n pri li kiel hom'o, pri li'a supoz'it'a kulp'o. Sam'e neni'u rajt'as li'n aflikt'i, korp'e tortur'i aŭ iel ajn damaĝ'i li'a'n person'o'n.”

”Do ne ekzist'as rajt'o re'venĝ'i por la krim'o?” el Georg'o el'parol'is ne'digest'it'a pri'vaker'a film'o.

”En civiliz'it'a ŝtat'o ne. De la hom'o'j, kiu'j ĵur'as je Di'o, mil'foj'e ne.”

”Kio pri la plej grand'a'j krim'ul'o'j?” ankoraŭ'foj'e hurl'is el la holivud'a preri'o.

”Ĉu ni sci'as, kiu ver'e est'as tre grand'a krim'ul'o? Ni sci'as pri ag'o'j kaj efik'o'j. Sed tio ne est'as ĉiam en rilat'o kun la ver'a kulp'o. La plej grand'a'j krim'ul'o'j si'a'j'n krim'o'j'n tut'e ne far'as, ja ili est'as tro kalkul'em'a'j, tro perfid'a'j por el'met'i si'n al persekut'o.

Ali'flank'e mult'a'j hom'o'j jam est'is ĵet'it'a'j en intrig'o'n de la krim'a ag'o, kvankam ili'a'j kor'o'j est'is pli nobl'a'j ol averaĝ'e. Ni hav'as rajt'o'n kompar'i la ag'o'j'n de la hom'o'j kun la leĝ'a'j tekst'o'j kaj tir'i el tio konsekvenc'o'j'n. Ni rajt'as hom'o'j'n pro ili'a kontraŭ'leĝ'a kondut'o dev'ig'i al re'pag'o kaj al part'o'pren'o ĉe eduk'terapi'o'j, sed ni ne hav'as rajt'o'n ili'n juĝ'i kaj kondamn'i. Tiu'n pov'o'n la hom'o ne hav'as super ali'a hom'o.”

”Ĉu nun vi kompren'as, kial la grand'a Ĉin'o dir'as, ke la nobl'ul'o ne vet'kur'as? De la sen'kulp'a vet'kur'o al la propr'a'vol'a venĝ'o est'as foj'e nur unu paŝ'o. Nur bon'vol'u rigard'i, kiel la sport'a'j teren'o'j pli kaj pli far'iĝ'as kanibal'a'j scen'ej'o'j. Eĉ ĉe Helen'o'j ĉiu olimpik'o, kvankam respekt'ant'a la inter'konsent'o'n pri armistic'o, efektiv'e est'is nur paŭz'o antaŭ la sekv'a milit'o. Kio'n dir'i pri la nun'a temp'o, kiam eĉ dum olimpik'o'j eksplod'as bomb'o'j kaj krak'as maŝin'pistol'o'j ...”

”Tamen io mank'is ĉe ni'a olimpik'et'o, eĉ se ni ĝi'n kompren'as en vi'a senc'o,” sent'is cert'a'n mal'hav'o'n Adela.

”Ne aŭd'iĝ'is aklam'o'j, instig'ad'o'j, ne krak'is petard'o'j, neni'u trumpet'is kaj fajf'is, neni'u aplaŭd'is ...”

”Ĉu vi opini'as, Adela, ke est'is tumult'o kaj kri'ad'o, kiam el la stel'a'j fajr'eg'o'j nask'iĝ'is ni'a planed'sistem'o; kiam el la unu'a albumen'a muk'o nask'iĝ'is la unu'a pra'best'et'o; kiam al cert'a est'aĵ'o de'fal'is vost'o kaj far'iĝ'is la hom'o ... Ĉiu'j grand'skal'a'j ŝanĝ'o'j okaz'as en sankt'a silent'o, en mir'ind'a fest'a trankvil'o. Kiam unu hom'o vet'kur'e lev'iĝ'as kontraŭ la ali'a, tiam konven'as tumult'i kaj best'e hurl'i. Tio don'is ĉarm'o'n al la romiaj batal'aren'o'j ... Sed kiam iu vet'kur'as kontraŭ si mem, tiam li lok'as si'n en tiu'n okaz'ad'o'n, kia'n mi antaŭ'e ilustr'is, resum'ant'e skiz'e ni'a'n planed'a'n kaj viv'a'n histori'o'n. Por tio konven'as fest'ec'a, rit'a silent'o!”

VIII.

Aranĝ'o kun laŭ'vic'e fal'ant'a'j domen'pec'o'j kaj iom'et'e pri tio, kio'n signif'as la sun'sub'ir'o.

Ili jam asimil'iĝ'is al la maĉ'ad'o de tritik'o kun frukt'o'j kaj mi'e lo. Georg'o vol'is ĉi'maten'e iom'et'e prokrast'i si'a'n el'dorm'sak'iĝ'o'n.

”Fin'fin'e ni liber'temp'as,” li prov'is argument'ad'i favor'e al pigr'ec'o de si'a'j membr'o'j. Andre'o est'is ne'persvad'ebl'a. Li dir'is:
”Se ni atribu'as antaŭ'rajt'o'n al dorm'ad'o kompar'e kun vek'ad'o, do ni pli ŝat'as la for'est'o'n de ni'a spirit'o ol ĝi'a'n ĉe'est'o'n.

Se ni toler'as la letargi'a'n insist'ad'o'n de ni'a'j korp'o'j por kelk'a'j minut'o'j, baldaŭ ni perd'os jar'o'j'n ...”

Tamen eĉ Georg'o dev'is agnosk'i al si:
ĉi tie, kie pri lev'iĝ'o ne trov'iĝ'is mizerikord'o, li lev'iĝ'as mult'e pli facil'e ol hejm'e, kie li kun si'a patr'in'o aranĝ'as ver'a'j'n diplomati'a'j'n negoc'o'j'n laŭ ĝeneva manier'o.

Tem'is pri lok'a gazet'o, kiu'n ni'a'j filozof'o'j ĉef'e aĉet'is por pli facil'e ek'brul'ig'i fajr'o'n, por en'volv'i for'ĵet'aĵ'o'j'n kaj simil'a'j uz'o'j.

”Lern'ant'o de la mar'ist'a mez'lern'ej'o hodiaŭ je la 15-a hor'o antaŭ la loĝ'blok'o 7. en la strat'o ”Hero'o Krĵiĉ” demonstr'os fal'ig'o'n de domen'kub'et'o'j. D. P. en unu semajn'o aranĝ'is en la form'o de la siluet'o de ni'a urb'o 30.000 da domen'kub'et'o'j.

Kiam li per si'a fingr'o tuŝ'os la unu'a'n, ili en bel'a ond'ad'o laŭ'vic'e fal'os, kio por ni'a'j turist'a'j gast'o'j sen'dub'e est'os interes'a event'o,” laŭt'e leg'is profesor'o Andre'o el la gazet'o. Duŝ'a'n est'is ver'dir'e iom'et'e mal'rav'it'a, ke la profesor'o pret'is laŭt'e leg'i tiu'n infan'aĵ'o'n.

”Ĉiu'kaz'e ni dev'as tio'n plej preciz'e spekt'i!” dir'is Andre'o al la surpriz'it'a grup'o.

Sinjor'in'o Majda lev'is brov'o'j'n:
”Do tamen, ĉe ajn'a hund'friz'ad'o ni ne bezon'as ĉe'est'i, ĉu?”

”Sen'dub'e ni ir'os!” rest'is la profesor'o firm'a, dum li i'o'n um'is ĉe la tend'o'ŝnur'o'j.

”Vi vir'o'j est'as etern'a'j infan'o'j!” el la buŝ'o de sinjor'in'o Majda el'parol'is la etern'a patr'in'o ...

”Ĉu vi ne sci'as, ke ĉio'n, kio sur tiu ĉi mond'o est'as bon'a kaj eminent'a, al'port'is al ni infan'o'j? Ĉu vi kred'as, ke iu serioz'a hom'o ir'us antaŭ tiu'n sicili'an kav'o'n lud'i kun tri'angul'o'j por ating'i geni'a'n ide'o'n pri la rilat'o inter la later'o'j kaj ili'a'j kvadrat'o'j? Tio'n pov'is far'i nur infan'o Pitagoro. Kaj vi erar'as, pens'ant'e, ke iu serioz'a vil'ul'o ating'is ide'o'n, ke grand'a'n ŝarĝ'o'n oni pov'us trans'lok'ig'i ankaŭ ali'manier'e ol ke la tut'a trib'o ĝi'n tir'u per lian'o'j ... Est'is cert'e iu infan'o, kiu rul'is ĝi'n sur arb'trunk'et'o sur la dekliv'o — kaj li ek'hav'is ide'o'n pri rad'o. Kaj ĉu vi ver'e kred'as, ke iu serioz'a kaj plen'kresk'a hom'o pov'us lanĉ'i kajt'o'j'n en la ĉiel'o'n kaj eksperiment'i per atmosfer'a elektr'o? Tio'n far'is infan'o Benjamin Franklin ...”

La sinjor'in'o jam de'long'e sci'is, ke ŝi ne hav'as ŝanc'o'n prav'i kun la profesor'o. Nu jes, ankaŭ li est'as infan'o, hav'ant'a kaj real'ig'ant'a ĉiu'j'n rajt'o'j'n atribu'it'a'j'n al infan'o'j ...

Efektiv'e ne ven'is tiom'a'j hom'o'j, ke reg'us dens'ec'o. Ĉi tie kelk'iu element'lern'ej'an'o, tie pensi'ul'o, poŝt'ist'o — kaj ni'a delegaci'o. Ja ne okaz'is io spekt'ind'a:
knab'o en mar'ist'a ĉemiz'o ven'is el vestibl'o de si'a loĝ'blok'o, rigard'is iom'et'e ĉirkaŭ si, paŝ'is al plat'o, plen'a de vertikal'e star'ig'it'a'j domen'brik'et'o'j, aranĝ'it'a'j laŭ la form'o de la urb'a siluet'o. De iu flank'o ek'fulm'is fot'o'aparat'o. La knab'o ek'kaŭr'is kaj per la pint'o de si'a krajon'o tuŝ'is la unu'a'n domen'brik'et'o'n. Est'is, kvazaŭ vent'o blov'us trans la tritik'a kamp'o kaj tritik'a'j spik'o'j laŭ'vic'e klin'iĝ'us. En kelk'a'j sekund'o'j la unu'semajn'a zorg'eg'a labor'o de la pacienc'a lern'ant'o fal'is en et'a'n optik'a'n mirakl'o'n.

”Ĉiu'kaz'e mi respekt'as la knab'o'n, kiu uz'is tut'a'n semajn'o'n por barakt'i kun tiu'j domen'brik'et'o'j, sed tamen, mi ne kompren'as, kial ni nepr'e dev'is tio'n vid'i?” dis'rav'iĝ'is la sinjor'in'o Majda.

”Antaŭ sekund'o'j vi ĉe'est'is al unu el plej konvink'a'j argument'o'j por la ekzist'o de Di'o!” sen'ĉirkaŭ'ir'e proklam'is Andre'o.

”Mi aŭd'is ĉio'n ebl'a'n, sed argument'i por la Di'a ekzist'o per fal'ant'a'j domen'pec'et'o'j, tio'n mi ne pov'as tiel simpl'e glut'i!”

Ili ir'is ĝis la unu'a restoraci'o kaj sid'iĝ'is. Antaŭ ol la kelner'o ili'n rimark'os, ili jam konsum'os ĉiu'j'n metafizik'a'j'n voj'kruc'iĝ'o'j'n.

Tanja komenc'is kun kaŝ'it'a tim'o, ke ĉe la profesor'o io ne funkci'as ord'e:
”Sinjor'o profesor'o, ni atend'as, ke vi kontent'ig'e klar'ig'u nepr'ec'o'n, pro kiu ni ir'is spekt'i la fal'ig'o'n de tiu'j domen'kvadr'et'o'j!”

”Se vi dezir'as, ni pov'us ver'e komenc'i,” Andre'o trankvil'e dir'is. ”Imag'u, ke vi est'as unu el la domen'brik'et'o'j, dum ili ankoraŭ star'is rekt'e. Unu el tiu'j ie en la mez'o. Ĉu vi imag'as?”

”Se tiel, ni baldaŭ ating'os fin'o'n. Do, vi est'as unu el la domen'kvadr'et'o'j en tiu long'a vic'o — kaj subit'e io vi'n puŝ'as, ke vi fal'as. Kaj fal'ant'e, vi puŝ'as la sekv'a'n domen'kvadr'et'o'n, do efektiv'e vi'a'n koleg'o'n aŭ koleg'in'o'n, ĝis tiu ĉi ankaŭ fal'as.

Tiom vi sci'as ĝis nun kaj ne pli. Nun vi komenc'as pens'i. Se la domen'kvadr'et'o, kiu fal'is post vi, fal'is pro vi, ĉar ankaŭ vi fal'is, do vi pov'as kun cert'ec'o konklud'i, ke ankaŭ vi ne fal'is el propr'a mov'o, sed ke ankaŭ vi'n fal'ig'is la fal'o de iu domen'kvadr'et'o respektiv'e koleg'o antaŭ vi, ĉu ne?”

Mi konklud'os plu'e. Se mi fal'is pro la fal'o de la antaŭ'a domen'brik'et'o respektiv'e koleg'o, sekv'e ankaŭ tiu dev'is fal'i el la sam'a kaŭz'o, ĉu? Sed la fal'ad'o mem tia'manier'e ne jam est'as klar'ig'it'a. Tiel mi konklud'as de unu domen'brik'et'o al la ali'a kaj ĉiam antaŭ'e'n ... Ĉar antaŭ mi trov'iĝ'as, ni dir'u, 15.000 da tia'j domen'brik'et'o'j, tia'spec'a konklud'ad'o konsum'as mult'e da mi'a temp'o. Fin'fin'e mi ven'as ĝis la last'a specimen'o — kaj fin'fin'e ĝis la knab'o, kiu ĉio'n aranĝ'is kaj fal'ig'is. Nur konsider'ant'e li'a'n ag'o'n mi trov'is definitiv'a'n respond'o'n. Ne nur al la demand'o, kial mi fal'is, sed ankaŭ, kia'manier'e kaj pro kio mi en tiu ĉi lud'o trov'iĝ'is, kvankam mi unu'e tut'e ne interes'iĝ'is pri tio. Ĝust'e tio est'as karakteriz'a por la hom'o'j ĝeneral'e. Unu'e ili ekscit'iĝ'as pri la demand'o, kial ili fal'as, nur fin'e de si'a konklud'ad'o ili foj'e ating'as la respond'o'n al la demand'o, kial ili tut'e ekzist'as. Sed, ĉu mi ĉe tia konklud'ad'o ver'e dev'as konsider'i ĉiu'n unu'op'a'n domen'brik'et'o'n apart'e, ĝis mi ven'as al mar'ist'a knab'o? Ĉu mi ne pov'as jam post kelk'a'j specimen'o'j ĝeneral'e konklud'i, ke sen'konsider'e pri la nombr'o de la unu'op'a'j domen'brik'et'o'j, je la komenc'o de la lud'o trov'iĝ'as la knab'o, kiu la tut'a'n lud'o'n star'ig'is kaj post'e lanĉ'is fal'ad'o'n?”

Adela sci'is, kie'n la tut'a afer'o konduk'as, do ŝi prov'is star'ig'i por la profesor'o et'a'n en'fal'aĵ'o'n:
”Kio, se da tia'j domen'brik'et'o'j trov'iĝ'as infinit'o?”

”Neni'a problem'o,” sur la sam'a not'lini'o re'kant'is al li la profesor'o. ”Se tiel, ni pov'as konklud'i jen'e:
Dum mi fal'as kaj vid'as, ke mi ne fal'is el propr'a impet'o, tio est'as por mi argument'o, ke la kaŭz'o de la fal'ad'o ne kuŝ'as en mi, sed ie ali'e. Ĉu tiel?”

”Nu, konklud'ant'e pri la domen'kvadr'et'o antaŭ mi, tio est'as jam la du'a kial'o, ke la fal'ad'o ne trov'iĝ'as en mi, rol'ant'a domen'kvadr'et'o'n. Se ver'e ekzist'us 15.000 da tia'j domen'kvadr'et'o'j, do mi iom post iom fin'e kolekt'us 15.000 da argument'o'j por la hipotez'o, ke mi ne fal'as el la kaŭz'o'j en mi mem, sed pro io, kio trov'iĝ'as ekster la fal'ant'a vic'o. Do, se ekzist'us infinit'o da tia'j unu post la ali'a fal'ant'a'j domen'brik'et'o'j, mi konklud'us, ke ekzist'as infinit'o da argument'o'j, ke la unu'a kaj la ver'a fal'ig'ant'o star'as ekster la vic'o de la domen'brik'et'o'j. La infinit'o ne for'ig'as kaj ne solv'as la problem'o'n, ĝi nur infinit'ig'as ĝi'n! Se la fal'o'n de unu sol'a domen'brik'et'o oni mal'facil'e pov'as kompren'i, do la fal'ad'o'n de infinit'o da ili oni pov'as kompren'i sen'fin'e mal'facil'e! Sed per vi'a demand'o vi pruv'is ankoraŭ i'o'n. La fin'a nombr'o de la domen'brik'et'o'j nepr'e supoz'as hom'o'j'n, kiu'j tiu'j'n objekt'o'j'n produkt'is, kaj la knab'o'n, kiu ili'n star'ig'is kaj fin'e fal'ig'is — dum la sen'fin'o da domen'brik'et'o'j sen'per'e demonstr'us la ekzist'o'n de Di'o.”

”Nu, ni rigard'u!. Se ni imag'as infinit'o'n da domen'brik'et'o'j, do neni'e trov'iĝ'as lok'o por la hom'o'j, kiu'j produkt'as, kaj por la knab'o, kiu aranĝ'as kaj fal'ig'as ili'n. Se ili ekzist'us ili okup'us cert'a'n lok'o'n — kaj tie domen'brik'et'o'j ne pov'us ekzist'i. Ĝust'e tio pruv'as, ke da domen'kvadr'et'o'j — kaj da neni'a'j objekt'o'j — ne pov'as ekzist'i infinit'o. La ver'a infinit'o ne hav'as lok'o'n por io apud'a. Sed, eĉ se la infinit'o da objekt'o'j ekzist'us, daŭr'e valid'us la logik'o, ke iu dev'as ili'n mov'i, kiu mem ne aparten'as al la sen'fin'a vic'o da domen'brik'et'o'j. Tem'as pri la est'aĵ'o, kiu ne est'as lim'ig'it'a temp'e kaj lok'e, kiu ne ’konkurenc'as’ kun la domen'kvadr'et'o'j por ili'a temp'o kaj lok'o. Al tia est'aĵ'o oni jam dum jar'mil'o'j dir'as — Di'o!”

Jam trov'iĝ'ant'e en la urb'o'mez'o, ili vizit'is iu'n ali'a'n event'o'n:
mal'ferm'o'n de la pentr'ist'a ekspozici'o en la urb'a galeri'o. Iu leg'is de si'a paper'foli'o. Korus'o kant'is tri kant'o'j'n. La urb'estr'o solen'e mal'ferm'is la ekspozici'o'n.

Est'is unu sol'a problem'o kaj embaras'o. La pentr'aĵ'o'j, pend'ant'a'j sur la tol'vand'o'j, est'is pentr'it'a'j tiel, ke ni'a grup'o van'e gap'is tie'n. Neni'u bild'o sugest'is motiv'o'n kaj en'hav'o'n. Tanja la unu'a kuraĝ'is rimark'i:
”Bon'e, sinjor'o profesor'o, kio'n tiu'j ĉi bild'o'j ver'dir'e prezent'as?”

Andre'o ek'rid'et'is kaj respond'is per propr'a demand'o:
”Bon'e, Tanja, kio'n prezent'as fin'fin'e vi?”

”Kie do vi vid'as problem'o'n koncern'e la pentr'aĵ'o'j'n? Kial ankaŭ la bild'o'j simpl'e ne pov'us signif'i si'n mem?” koment'is Andre'o. Sed ankaŭ sinjor'in'o Majda ne permes'is tiel simpl'e for'ir'i de la tem'o:
”Ja ĉiu bild'o dev'us prezent'i cert'a'n objekt'o'n, person'o'n aŭ scen'o'n, se tem'as pri ver'a bild'o. Ceter'e tem'us pri simpl'a surfac'o de divers'a'j kolor'o'j kaj lini'o'j.”

”Al vi do plaĉ'as, se vi sur la bild'o re'kon'as herb'ej'o'n, bov'in'o'n, bird'o'n, arb'o'n kaj paŝt'ist'o'n, ĉu ne?”

”Do, nun bon'vol'u dir'i al mi, pri kio la sun'sub'ir'o konkret'e memor'ig'as, kio'n ĝi prezent'as? Ĉu ĝi simil'as al cert'a best'o, hom'o, instal'aĵ'o aŭ konstru'aĵ'o? Ĉu ne est'as ankaŭ ĝi simpl'a kamp'o de divers'a'j kolor'o'j kaj kolor'nuanc'o'j, kiu'j signif'as neni'o'n konkret'a'n krom si'n mem, sed ĝi tamen ni'n impres'ig'as fort'eg'e?”

”Do ankaŭ la bild'o pov'as el'vok'i admir'o'n, sen nepr'e montr'i i'o'n, kio'n oni jam kon'as de ali'a'j lok'o'j. Ĝi pov'as montr'i ankaŭ tut'e nov'a'n form'o'n aŭ kolor'skal'o'n kaj tamen est'i art'a kre'aĵ'o. Ja bel'a nub'o ankaŭ est'as art'aĵ'o, kvankam sur ĝi oni ne pov'as re'kon'i teler'o'n kun mort'a'j fiŝ'o'j aŭ narcis'buked'o'n ...”

”Bon'e, sed kia'manier'e post ĉio tio diferenc'ig'i ver'a'j'n art'aĵ'o'j'n dis'de la mal'ver'a'j, se oni ne pov'as ili'n plu kompar'i kun origin'a'j objekt'o'j?” demand'is Adela.

”Tem'as pri tre saĝ'a demand'o. Antaŭ iom da temp'o ne est'is tiel mal'facil'e kritik'i. Oni dev'is nur rigard'i, kiu'grad'e pentr'ist'o cert'a'n objekt'o'n ’traf'is’. Ju pli la bild'o simil'is al la objekt'o, ju pli perfekt'a ĝi est'is en la senc'o de fot'o'bild'o, des pli grand'a ŝajn'is la art'aĵ'o. Ĉiu pov'is part'o'pren'i en tiel facil'a kritik'o.

Nun'temp'e, post la el'trov'o de fotografi'o, la afer'o ne est'as plu tiel simpl'a. Oni dev'as uz'i pli profund'a'n pentr'o'art'a'n sent'iv'o'n, kiu dir'as, ĉu tem'as pri ver'a or'o aŭ nur pri mal'mult'e'kost'a tombak'o. Risk'o mal'traf'i aŭ eĉ rikolt'i mal'laŭd'o, est'as, natur'e, pli grand'a, tial mult'a'j sent'as antaŭ tia art'o embaras'o'n aŭ eĉ kontraŭ'sent'o'n.”

Duŝ'a'n ĵus paŝ'is de iu abstrakt'a motiv'o kun lazur'kolor'a'j dent'o'j:
”La esenc'o de la art'o sekv'e ne est'as imit'i, kiel laŭ'dir'e instru'is Aristotelo, ĉu?”

”Ho, tamen ĝi est'as,” respond'is la profesor'o, kvazaŭ li forges'us pri ĉio, kio'n li ĵus antaŭ'e dir'is.

”Jes, antaŭ'e mi dir'is, ke la esenc'o de la pentr'a art'o ne est'as en tio, ke ĝi sorĉ'u antaŭ ni'a'j okul'o'j plen'a'n simil'ec'o'n kun la objekt'o fenomen'o'j aŭ person'o'j, kiu'j'n ni kon'as en la real'a mond'o. Sed tio ne signif'as, ke bon'a pentr'ist'o tamen si'a'manier'e ne imit'as tiu'j'n motiv'o'j'n en alt'a grad'o!”

”Sed dir'u, Andre'o, nun vi konfuz'is ankaŭ mi'n,” protest'is li'a edz'in'o Majda, ”ĉu la punkt'o de imit'ad'o ne est'as ĝust'e, traf'i la form'o'j'n de la original'aĵ'o?”

”Ne, tio ne est'as imit'ad'o, tio est'as kopi'ad'o. Mi don'u ekzempl'o'n el la teknik'a mond'o. Kio'n vi opini'as, Georg'o, ĉu la aviad'il'a konstru'ist'o dum konstru'ad'o de si'a aviad'il'a model'o la bird'o'n kopi'as aŭ imit'as?”

”Klar'e, ke li ne kopi'as, ja sekv'e ankaŭ aviad'il'o'j dev'us flirt'i per flug'il'o'j sam'e kiel la bird'o'j, ili dev'us pep'i kiel bird'o'j kaj konstru'i nest'o'j'n kiel bird'o'j, anstataŭ ripoz'i en hangar'o'j ...”

”Vi bon'e dir'is. Aviad'il'o, kiu prov'us est'i kopi'o de bird'o, est'us eg'e mal'lert'a aparat'o. La histori'o de la aviad'il'a evolu'o post'las'is al ni kelk'a'j'n tiu'spec'a'j'n kurioz'aĵ'o'j'n. Sed sukces'o'n hav'is nur tiu'j model'o'j, kiu'j ne prov'is la bird'o'n kopi'i, sed laŭ'ebl'e bon'e laŭ'esenc'e imit'i. Kaj tiel la aviad'il'o'j kun la turn'iĝ'ant'a helic'o mult'e pli bon'e imit'as la esenc'o'n de la bird'a flug'ad'o, ol tiu'j mal'lert'a'j kripl'aĵ'o'j, kiu'j tri'foj'e salt'et'is du'on'a'n metr'o'n en alt'ec'o kaj post'e kolaps'is. Se oni bon'e pri'pens'us ĉiu'j'n grand'a'j'n teknik'a'j'n solv'o'j'n, oni vid'us, ke ili ĉiu'j sprit'e imit'as la manier'o'n, kiel la sam'a'n problem'o'n solv'is la natur'o.

Kaj ĉiam, kiam iu vol'as la natur'o'n sen'pen'e kaj sen'fantazi'e simpl'e kopi'i, li'a labor'o sink'as en mal'glor'o'n. Ankoraŭ unu ekzempl'o. La vetur'il'o ne hav'as ali'a'n task'o'n ol la ĉeval'o, kiu ĝi'n tir'as:
transport'i ŝarĝ'o'n de unu lok'o al la ali'a. Sed imag'u, kia'n monstr'o'n oni ricev'us, se oni prov'us simpl'e kopi'i la ĉeval'o'n, far'ant'e ĉar'o'n kun gamb'o'j anstataŭ kun rad'o'j ... Kaj se tiel est'as en la mond'o de teknik'o, kial est'u ali'e en la mond'o de la art'o? La pentr'ist'o'j, kiu'j prov'as rav'ig'i observ'ant'o'j'n nur per perfekt'a simil'ec'o de si'a'j bild'o'j al la motiv'e uz'it'a'j objekt'o'j aŭ person'o'j, far'as la sam'o'n kiel invent'ist'o'j de aŭtomobil'o per ĉeval'a'j gamb'o'j anstataŭ kaŭĉuk'mantel'a'j rad'o'j. La pentr'ist'o, kiu est'as ver'a art'ist'o, objekt'o'j'n ne kopi'as, sed resum'as ili'a'n intern'a'n ver'o'n per propr'a'j solv'o'j. Tiu'j solv'o'j ne est'as plu nur aŭ nepr'e laŭ'form'e simil'a'j al la origin'a'j objekt'o'j, tamen ili'n en'ver'e mult'e pli fidel'e imit'as ol tio kio'n pov'as far'i nur lert'a desegn'ist'o, ili'n kopi'ant'a. Sam'e, kiel nur tiu aparat'o pov'as flug'i, kiu la bird'a'n flug'ad'o'n imit'as kaj ne kopi'as, tiel ankaŭ nur tiu'j art'aĵ'o'j viv'as, kiu'j la natur'o'n imit'as, dum nur mort'a teknik'a lert'ec'o ĝi'n blind'e kopi'as.”

Ili sent'is, ke la profesor'o prav'is. Tamen ne est'is facil'e subit'e met'i si'n en tiu'n nov'a'n manier'o'n observ'i la ekspozici'it'a'j'n verk'o'j'n. Tanja fin'is si'a'n ĉirkaŭ'ir'o'n. Ŝi trov'is tualet'ej'o'n, ek'star'is antaŭ la spegul'o kaj demand'is al si'a spegul'a bild'o:
”Nu ver'e:
kio'n efektiv'e prezent'as vi?”

IX.

Mal'facil'aĵ'o'j kun televid'o; filozof'o'j montr'iĝ'as ne'sat'ig'ebl'a'j riĉ'ul'o'j; lecion'o pri ŝak'lud'o.

Akv'o est'is tiel varm'a, ke ili tuj post la maten'manĝ'o si'n ĵet'is en mar'o'n. Ĉiu'j jam hav'is bel'e sun'bak'it'a'n haŭt'o'n, nur Adela aspekt'is iel ruĝ'e brul'ig'it'a. Ŝi ne hav'is pacienc'o'n per si'a haŭt'o kaj per la sun'o kaj ŝi iom'et'e tro'ig'is. La sun'o ne konsider'is mult'e ŝi'a'n puber'ec'a'n nervoz'o'n — kaj ĝi simpl'e brul'ig'is ŝi'a'j'n knab'in'a'j'n ŝultr'o'j'n. Ver'dir'e tio jam est'as pas'int'o; dolor'o ne plu trov'iĝ'as, nur la haŭt'kolor'o ne tro konven'as.

Subit'e iu est'aĵ'o komenc'is sur unu pied'o salt'et'i direkt'e al dun'o'j. Est'is Tanja, kiu tret'is ekin'o'n. En ŝi'a pied'a dik'fingr'o trov'iĝ'is nigr'a punkt'o — injekt'il'o de la ekin'a si'n'defend'a arsenal'o ... Ili kun'ven'is ĉirkaŭ la mal'feliĉ'ul'in'o. Sinjor'in'o Majda jam pren'is el si'a korb'o pinĉ'il'et'o'n, nadl'o'n, fajr'ig'il'o'n. La operaci'o est'is baldaŭ fin'it'a kaj la societ'o sid'iĝ'is ĉirkaŭ la torped'it'a dik'fingr'o de Tanja.

”Ni pov'us ĝi'n simpl'e kun'pren'i, ie ni cert'e ĝi'n trov'us, tia'n je akumulator'a nutr'ad'o,” est'is entrepren'em'a Duŝ'a'n.

”Tio ebl'e funkci'us,” dir'is Andre'o. ”Ni ĝi'n cert'e ie trov'us, sed mi pens'as, ke est'as ĝust'e, ne hav'i ĝi'n ĉi tie.”

”Nun vi est'as eĉ kontraŭ la televid'o'n ...” vol'is polemik'i Adela. ”Ĉu ni far'is monak'a'j'n promes'o'j'n ...”

”Aĥ ne, neni'u est'as kontraŭ la televid'o'n. Nur lig'e kun tio trov'iĝ'as cert'a'j mal'facil'aĵ'o'j. Ceter'e ni pov'as tuj mem konvink'iĝ'i!” respond'is la profesor'o.

”Ni bezon'as tre fort'a'n lorn'o'n. Ni ir'u al ni'a'j tend'o'j, ebl'e ni i'o'n konven'a'n trov'os.”

Ili paŝ'is inter la arb'o'j'n, kie star'is ili'a'j du tend'o'j. La profesor'o enket'is, kie trov'i lorn'o'n.

”Sur mi'a film'o'kamera'o mi hav'as tri objektiv'o'j'n. Unu el ili est'as 200 mm tele'objektiv'o, kiu pov'as uz'iĝ'i kiel lorn'o.”

”Raci'a solv'o, al'port'u!” Andre'o ĝoj'is. Al sinjor'in'o Majda ĉio tio ne tro plaĉ'is, ja ŝi vid'is neniu'n lig'o'n inter la diskut'o pri la televid'o kaj tiu ĉi lorn'o'serĉ'ad'o. Sed ŝi sci'is, ke rilat'e Andre'o'n est'as pli bon'e pacienc'e atend'i. Ĝis io el'ĝerm'os.

Inter'temp'e Duŝ'a'n jam aper'is kun si'a kamera'o. Ĝi'a'n turn'o'plat'a'n objektiv'o'n li turn'is tiel, ke oni tra la serĉ'fenestr'et'o pov'is vid'i mal'proksim'a'j'n objekt'o'j'n tut'e proksim'a'j, sam'e kiel ĉe ver'a lorn'o.

Li vok'is Adelan kaj task'ig'is al ŝi ferm'i la mal'dekstr'a'n okul'o'n kaj per la dekstr'a rigard'i tra la objektiv'o. Kiam ŝi tio'n far'is, li ordon'is, ke ŝi mal'rapid'e paŝ'paŝ'e proksim'iĝ'u al la boat'o, kiu kuŝ'is kvin'dek metr'o'j'n for'e en sabl'o. Adela ver'e ek'paŝ'is, sed ŝi'a'j paŝ'o'j est'is mal'cert'a'j, tre mal'cert'a'j. Ŝi balanc'is tie'n re'e'n — kaj post kelk'a'j al'don'a'j paŝ'o'j ŝi halt'is kaj sid'iĝ'is ter'e'n, ĉar ali'e ŝi est'us fal'int'a.

La profesor'o ig'is eksperiment'i ankaŭ ĉiu'j'n ali'a'j'n, sed neni'u sukces'is ven'i pli for'e'n ol Adela.

”Bon'e, sed kia'n lig'o'n tio ĉi hav'as kun la televid'o?” tut'e konfuz'it'a demand'is Adela.

”Vi mem vid'is, ke kun lorn'o sur'okul'e oni ne pov'as marŝ'i en tiu ĉi mond'o. La rilat'o'j inter la objekt'o'j, kiu'j'n star'ig'as la lens'o'j en la aparat'o, est'as tia'j, ke ili mal'kongru'as kun ni'a praktik'o, kun ni'a'j spert'o'j — tial ni ne pov'as plu ĝust'e orient'iĝ'i en la spac'o, kaj ni fal'as.”

”Interes'e, sed kio pri la televid'o?” insist'is Adela. Se ŝi jam est'is por'eksperiment'a kunikl'o, ŝi almenaŭ vol'is ek'sci'i la rezult'o'n.

”Ĉu ne al'port'as la televid'il'o en ni'a'j'n ĉambr'o'j'n scen'aĵ'o'j'n el plej grand'a'j mal'proksim'o'j? Ĉu tio ne est'as la plej fort'a teleskop'o, kiu'j'n la hom'a cerb'o iam invent'is? Oni sid'as en si'a ĉambr'o kaj tut'e akr'e vid'as la bild'o'n, kia'manier'e ie en Azi'o la fremd'a soldat'o paf'as sen'kulp'a'n vilaĝ'an'o'n; kia'manier'e en Sud'amerik'o la polic'ist'o'j iu'n hom'o'n arest'as kaj turment'as; kia'manier'e en orient'a Eŭrop'o la ali'a polic'o pri iu enket'as ...

Kaj kiam oni ĉio'n tio'n tiel de'proksim'e rigard'as, ĉu oni ne ricev'as impres'o'n, ke tio est'as la propr'a afer'o, pri kiu oni plen'e respond'ec'as kaj pov'as mult'o'n inter'ven'i? Sed kiam ĉes'as la dis'send'o, kiam oni for'ir'as en la ĉiu'tag'a'n viv'o'n, ĉu oni ne ricev'as la sam'a'n sent'o'n, kvazaŭ marŝ'i kun lorn'o sur'okul'e?

Neni'u afer'o plu est'as en ĝust'a proporci'o, ĉiu objekt'o est'as ne'cert'a, sam'e kiel la tromp'a bild'o sur'ekran'e. Ĉar la ekran'a bild'o vi'n narkot'is kaj sugest'is al vi kred'o'n, ke vi pov'as i'o'n entrepren'i en Azi'o, vi subit'e far'iĝ'as mal'kapabl'a far'i i'o'n real'a'n en propr'a vilaĝ'o. Ĉar vi respond'ec'as pri la revoluci'o en Latin'amerik'o, vi far'iĝ'as indiferent'a pri la mal'pur'a aŭtobus'a staci'o en propr'a urb'o ... Sam'e, kiel sub la efik'o de la lorn'o ŝancel'iĝ'as vi'a'j gamb'o'j, tiel sub'efik'e de la televid'o ŝancel'iĝ'as vi'a spirit'o. La lorn'o vi'n tromp'as, ke la objekt'o'j est'as tut'e ĉe'man'e kaj tial vi perd'as ekvilibr'o'n. Sed la televid'o vi'n tromp'as, ke ĉiu'j okaz'int'aĵ'o'j kaj mov'ad'o'j en la tut'a mond'o trov'iĝ'as en la region'o de vi'a respond'ec'o, kon'o kaj inter'ven'o'pov'o. Tial vi iom post iom perd'as vi'a'n psik'a'n ekvilibr'o'n kaj trans'form'iĝ'as en pasiv'a'n observ'ant'o'n, kiu sen'kritik'e suĉ'as ĉio'n, kio flirt'as sur'ekran'e. Anstataŭ mem viv'i, vi spekt'as, kia'manier'e oni viv'as en Florido aŭ en Parizo ali'a'j person'o'j. Anstataŭ mem ribel'i kontraŭ mal'just'o, vi sur'ekran'e akompan'as mal'proksim'a'j'n ribel'o'j'n kaj revoluci'o'j'n.”

”Mi esper'as, ke tio ne anonc'as detru'o'n de ĉiu'j lorn'o'j kaj tele'objektiv'o'j, ek'tim'is pri si'a Tessar Duŝ'a'n.

”Kompren'ebl'e ne. Eĉ la televid'il'o'n ni pov'as sen'zorg'e posed'i en ni'a'j dom'o'j. Sed tiel, kiel ni nur escept'okaz'e rigard'as tra la lorn'o, sam'e nur escept'okaz'e hav'as senc'o'n spekt'i televid'a'n program'o'n. Ni ne permes'u, ke la maŝin'et'o ni'n super'sorĉ'u. Dum tut'a temp'o de ni'a spekt'ad'o ni dev'as konsci'i, ke ni spekt'as tra la objektiv'o, kiu ne est'as part'o de ni. Ni mem vid'us la sam'a'n afer'o'n ali'manier'e, se ni mem tie trov'iĝ'us,”

Sur la vand'o de la gazet'ar'a kiosk'o afiŝ'o invit'is:
Ŝak'simultan'a matĉ'o de la inter'naci'a majstr'o Teplov kun 25 plej bon'a'j ŝak'lud'ant'o'j el ni'a komun'um'o ... Nu, tio pov'us est'i io ne ekstrem'e enu'a por hodiaŭ. En la grand'a hotel'a salon'o, kie'n ceter'e ven'as sid'i ekster'land'a'j negoc'ist'o'j, sport'organiz'ant'o'j kaj foj'e kultur'organiz'ant'o'j ...

”Ĉu la ŝak'o hav'as rilat'o'n kun la filozofi'o?” palp'e demand'is Duŝ'a'n, sekv'int'a si'a'n interes'o'n kiel ĉampion'o de la lern'ej'o.

”De'pend'e de la aspekt'o,” respond'is la profesor'o. ”Se vi pren'as ĝi'n kiel dimanĉ'a'n distr'o'n, la lig'o kompren'ebl'e ne ekzist'as; sed se vi kompren'as ĝi'n kiel cert'a'n tensi'o'n inter la hazard'o kaj tendenc'o, inter tio, kio est'as ebl'a kaj tio, kio est'as efektiv'a, do, tiam la ŝak'o eĉ pov'as est'i bon'a filozofi'a maŝin'o.”

Tio signif'is, ke la motor'o baldaŭ komenc'os hen'i kaj ĉiu'j vetur'os en la urb'o'n spekt'i tiu'n matĉ'o'n de unu kontraŭ 25.

”Princip'e ne plaĉ'as al mi, se iu, kiu suveren'e reg'as cert'a'n disciplin'o'n, kiel kok'o sur si'a sterk'o'amas'o vol'as vet'kur'i kontraŭ la amas'o de ali'a'j, kiu'j ne ating'as li'a'n nivel'o'n. Sed mi'n al'log'as io ali'a. Mi vol'as, ke vi ĉiu'j en tiu ĉi lud'o ek'kon'u i'o'n, kio situ'as tut'e ekster de la ŝak'tabul'o mem!” ankoraŭ dir'is Andre'o, jam pes'ant'e en si'a man'o aŭt'o'ŝlos'il'o'n.

Ili vetur'is preter luks'a'j vila'o'j, ĉirkaŭ'it'a'j per fleg'it'a'j ĝarden'o'j. Antaŭ ĉiu el ili bril'is aŭtomobil'a lad'o, ĉe mult'a'j dom'o'j kuŝ'is sur apog'trab'o'j motor'jakt'o'j foj'e ne mal'pli kost'a'j ol la dom'o'j. Ne est'is dub'o:
la tajd'o puŝ'is plaŭd'e sur'bord'e'n ankaŭ riĉ'ec'o'n. La sun'o ne help'is en kresk'o nur ĝarden'aĵ'o'j'n, frukt'arb'o'j'n kaj arbed'o'j'n, sed ankaŭ mon'kapital'o'n en bank'o'j.

”Ver'dir'e, kiom hav'u la hom'o, kiu serioz'e vol'as okup'iĝ'i pri filozofi'o kaj viv'i laŭ ĝi'a'j kriteri'o'j?” dir'is Tanja post tiu paŝt'ad'o de okul'o'j sur la riĉ'ec'o, al'tajd'it'a de la mar'o kaj de la sun'o.

”Se li hav'as mult'e, tio ĉiu'okaz'e ne sufiĉ'as,” respond'is Andre'o; se li hav'as mal'pli, tio jam signif'as i'o'n pli — sed mi rekt'e asert'as, ke li, simpl'e, dev'as hav'i ĉio'n!”

”Se iu tio'n kompren'as, mi pret'as li'n pren'i por edz'o!” sput'iĝ'is el Adela.

”Vi pov'as liber'e dir'i du'foj'e,” rid'et'ant'e respond'is la profesor'o. ”Jes, mi sci'as, ke est'is iom'et'e strang'e dir'it'e kaj ke unu'a'vid'e la kap'o ne diferenc'iĝ'as de la pland'o'j ...”

”Do, sinjor'o profesor'o, trankvil'ig'u ni'n fin'fin'e per io pli klar'a!” est'is sufiĉ'e ankaŭ por sinjor'in'o Majda.

”Unu'e mi dev'as klar'ig'i, kio'n mi opini'is per la vort'o'j:
hav'i mult'e est'as tro mal'mult'e — hav'i mal'mult'e est'as jam hav'i iom pli. Unu'a'vid'e ne'logik'e kaj ne'ebl'e. Bon'vol'u tamen konsider'i, ke oni atribu'as al la vort'o ’hav'i’ divers'a'j'n signif'nuanc'o'j'n. Mi pens'as tiel:
ju pli da divers'a'j objekt'o'j oni hav'as, des mal'pli oni el ili unu'op'e hav'as. Se oni teori'e hav'us sen'fin'e da afer'o'j, por ĉiu unu'op'a dispon'iĝ'us sen'fin'e mal'mult'e da temp'o kaj ebl'ec'o ĝi'n ver'e hav'i. Poligami'ul'o hav'as de ĉiu si'a unu'op'a edz'in'o mal'pli ol monogami'ul'o de si'a unu'sol'a. Tial mi dir'is, ke pli distanc'as de la filozofi'a ideal'o tiu, kiu hav'as pli ol neces'e mult'a'j'n aĵ'o'j'n, ja li de ĉiu el ili apenaŭ i'o'n pov'as hav'i, ĉar li dev'as divid'i si'a'n temp'o'n por ili ĉiu'j. Jam en pli bon'a situaci'o trov'iĝ'as tiu, kiu hav'as nur mal'mult'e da aĵ'o'j, ja li pov'as por ĉiu unu'op'a de ili dediĉ'i pli da temp'o kaj energi'o, li do pli ’hav'as’ ĝi'n — kaj sub la fin'a kalkul'lini'o li hav'as ĉiu'aspekt'e de si'a hav'aĵ'o pli.”

Georg'o ne pov'is tut'e akcept'i la ide'o'n:
”Ĉu ne est'as fin'fin'e egal'e, ĉu oni hav'as mult'a'j'n hav'aĵ'o'j'n pli mal'pli preter'e, aŭ mal'mult'a'j'n pli mal'pli intens'e? Mi eĉ dir'us, ke la viv'o en plur'ec'o, en pitoresk'o tamen est'as pli interes'a ...”

”Tiu,” re'don'is la pilk'o'n Andre'o, ”kiu vol'as trov'i la ver'o'n — kaj tio est'as la afer'o de la filozofi'o — dev'as proced'i tiel, kiel far'as serĉ'ant'o'j de naft'o. Ili ne komenc'as bor'i ĉiam ali'lok'e, se ili post kelk'a'j metr'o'j ne tuj trov'as la serĉ'at'a'n substanc'o'n. Ili bor'as kelk'a'j'n cent metr'o'j'n sur la sam'a lok'o. Nur profund'a'j bor'aĵ'o'j don'as naft'o'n, nur profund'a fos'ad'o don'as bon'a'n rikolt'o'n — kaj ĉu ĝust'e filozof'o'j kur'u kiel obsed'it'a'j de unu objekt'o al la ali'a kaj lek'u ĝi'a'n ekster'a'n aper'o'n kaj diferenc'a'n pitoresk'o'n. La supr'aĵ'a hom'o serĉ'as tio'n, en kio la afer'o'j diferenc'as — dum la filozof'o fin'fin'e serĉ'as tio'n, laŭ kio ĉiu'j afer'o'j simil'as aŭ eĉ ident'iĝ'as.”

”Ni dir'u, ke ĝis tiu ĉi punkt'o ni pov'as vi'n kompren'i. Sed kia'manier'e klar'ig'i al si vi'a'n asert'o'n, ke plej bon'e tamen est'as, hav'i ĉio'n. Ne preskaŭ ĉio'n, sed ĝust'e ĉio'n ... Ĉu tio ne kontraŭ'dir'as tio'n, kio'n vi ĵus antaŭ'e dir'is?” mal'esper'iĝ'is Duŝ'a'n.

”Kompren'ebl'e, ke kontraŭ'dir'as. En tiu senc'o, kiel ’pli bon'e’ kontraŭ'dir'as al ’bon'e’.”

”Bon'e, eĉ tio'n mi pov'as iel kompren'i,” dir'is Georg'o, ”sed kial damn'e, la viv'o ju pli kongru'as kun la filozofi'a ideal'o, des mal'pli da aĵ'o'j oni hav'as, ĉar la profund'ec'o de tiu ’hav'i’ kresk'as — dum ali'flank'e, la plej alt'a kongru'o ne trov'iĝ'as, kiel oni dev'us konklud'i laŭ vi'a logik'o, se oni posed'us nur plu unu sol'a'n aĵ'o'n, ĉar tiam oni si'n pov'us komplet'e dediĉ'i nur al ĝi, sed oni, kiel vi dir'is, posed'u ĉio'n. Tio'n mi ver'e ne pov'as kompren'i, dir'u kio'n vi vol'as!”

”Ne est'as tiel katastrof'e, kiel al vi ŝajn'as. Pli post'e vi vid'os, ke vi'a ’unu aĵ'o’ kaj mi'a ’ĉio’ eĉ ne est'as en tiom'a kontraŭ'dir'o, kiel unu'a'vid'e aspekt'as. Sed por'temp'e ni las'u tio'n. Mi vol'as baz'mason'i la tez'o'n de iu ali'a flank'o. Vi ver'ŝajn'e agnosk'as, ke la plej mult'a'j konflikt'o'j kaj lukt'o'j inter la hom'o'j est'iĝ'as tial ke unu'op'a'j hom'o'j aŭ hom'grup'o'j opini'as, ke nur mal'grand'a part'o de la mond'o aparten'as al ili, dum ĉio ali'a aparten'as al ali'a'j hom'o'j. Se ili vol'as si'a'n posed'o'n pli'grand'ig'i, kio est'as la natur'a dezir'o de ĉiu hom'a est'aĵ'o, ili dev'as per ruz'aĵ'o aŭ per per'fort'o cert'a'j'n afer'o'j'n for'pren'i de ali'a'j. Sed la hom'o, kiu uz'as en si'a viv'o ruz'o'n kaj per'fort'o'n, ne sid'as en la ĝust'a vagon'o sur'voj'e al filozofi'a ideal'o. Ali'flank'e ankaŭ tiu, kiu ceter'e vol'us viv'i laŭ la instru'o'j de la filozofi'o, ne pov'as ŝanĝ'i la hom'a'n natur'o'n kaj ĝi'a'j'n rajt'o'j'n. Ankaŭ al li li'a natur'o flustr'as, ke li hav'as rajt'o'n ne nur posed'i cert'a'n lim'ig'it'a'n kaj laŭ'leĝ'e atribu'it'a'n part'o'n, sed sen'rezerv'e kaj sen'lim'e ĉio'n. Tiu, kiu vol'as viv'i filozofi'e — kaj tio ankaŭ signif'as, kongru'e kaj en pac'o kun la ali'a'j hom'o'j kaj al si'a kaj ili'a natur'o, tiu ver'dir'e dev'as posed'i ĉio'n. Ĝis kiam li ne hav'os ĉio'n, daŭr'e ekzist'us kial'o por la kondut'o kaj ag'ad'o, kiu'j ne kongru'as kun la filozofi'a saĝ'o.”

”Di'o mi'a, mi frenez'iĝ'os!” ek'flirt'is per si'a'j har'o'j la sinjor'in'o. ”Kia'manier'e eĉ tiel grand'a filozof'o hav'u ĉio'n, se ni est'as ses miliard'o'j kaj ĉiu el ni jam kelk'io'n hav'as?”

”Tio est'as la plej mal'grand'a el ĉiu'j obstakl'o'j por ke cert'a'j hom'o'j hav'u ĉio'n!” ne permes'is si'n ŝancel'i Andre'o.

”Ni hav'as, ni dir'u, ni'a'n fraŭl'in'o'n Adela kiel koleg'in'o'n, ĉu ne? Kaj en tiu ĉi ec'o ni hav'as ŝi'n tut'a, ne nur popart'e, ekzempl'e nur ŝi'a'n kap'o'n, kvankam ĝi iel util'as ĉe filozofi'a'j okup'o'j, ĉu ne?”

”Jes, vi prav'as, ni hav'as ŝi'n tut'a!” ili rid'et'e respond'is laŭ'vic'e.

”Sed ili'a'j ge'patr'o'j ŝi'n hav'as kiel fil'in'o'n, ĉu ne? Kaj ili ne hav'as ŝi'n nur part'e, ekzempl'e nur ŝi'a'j'n man'o'j'n, kiu'j pov'as util'i ĉe cert'a'j labor'o'j en kuir'ej'o, ĉu?”

”Jes, ĝust'e tiel est'as!” gaj'e kap'jes'is ŝi'a'j koleg'o'j, dum Adela iel embaras'e re'tir'iĝ'is, ne'propr'a'vol'e far'iĝ'int'e objekt'o de filozofi'a argument'ad'o.

”Ĉu ni pov'as el tio konklud'i, ke oni ne dev'as objekt'o'n de hav'ad'o dis'part'ig'i, kiel propon'is la mensog'a patr'in'o antaŭ la Salomona tribunal'o, sed oni ĝi'n pov'as hav'i sam'temp'e kun la sam'a hav'ad'o flank'e de ali'a'j, ĉu?”

”Mi opini'as,” nun aŭd'iĝ'is Adela mem, ”ke tem'as pri vort'lud'a truk'o. Hav'i i'o'n tiel, kiel mi'a'j ge'patr'o'j mi'n hav'as fil'in'o aŭ vi hav'as mi'n koleg'in'o, est'as nur io, kio okaz'as en la kap'o aŭ ebl'e eĉ en la kor'o, sed tio ne est'as io real'a. Dum'e, ver'e hav'i, signif'as efektiv'e posed'i, kaj tio'n ĉe la sam'a objekt'o ne pov'as far'i plur'a'j sam'temp'e.”

”Interes'a inter'ven'o, Adela!” laŭd'is la profesor'o. Tio signif'is, ke Adela erar'as, sci'is ĉiu'j, Adela inkluziv'e. ”Mi tamen pens'as, ke iu ajn form'o de ’hav'i’ okaz'as nur en la kap'o kaj foj'e en la kor'o kaj neniam korespond'as kun real'o.”

”Tamen,” kontraŭ'argument'is Adela, ”pri ver'a hav'aĵ'o vi pov'as dispon'i kaj tio est'as io real'a!”

”Bon'e, Adela, ni pren'u simpl'a'n ekzempl'o'n. Vi vetur'as en aŭtomobil'o, kiu'n vi hav'as, ĉar ĝi est'as ĉiu'aspekt'e vi'a. Vi real'ig'as tiu'n posed'o'n tiel, ke vi pri ĝi ver'e dispon'as, ĝi'n manipul'as, ke vi ĝi'n stir'as. Sed vi hav'as ankaŭ dom'o'n. Tio'n vi real'ig'us tiel, ke vi en ĝi loĝ'us, ĝi'n divers'manier'e uz'us kaj probabl'e per ĝi manipul'us. Sed en la temp'o, kiam vi stir'as vi'a'n aŭt'o'n, vi ne pov'as loĝ'i en vi'a dom'o kaj uz'i ĝi'n kaj tiel efektiv'ig'i vi'a'n posed'o'n de ĝi. Sekv'e, laŭ vi'a kriteri'o, la dom'o en tiu temp'o ne est'us ver'e vi'a. Kompren'ebl'e la dom'o ankaŭ tiu'temp'e est'as vi'a hav'aĵ'o. Sed la fakt'o, ke vi la dom'o'n hav'as, ne tuj signif'as, ke vi pri ĝi plen'e dispon'as. Paralel'e vi efektiv'e dispon'as pri mult'a'j afer'o'j, kiu'j tut'e ne est'as vi'a propr'aĵ'o.

Kaj, pri'pens'u, kia'manier'e vi ’hav'as’ vi'a'n dom'o'n tiam, kiam vi ne dispon'as pri ĝi, sed pri io ali'a, kio nek est'as la dom'o, nek est'as vi'a propr'aĵ'o? Evident'e tiel, ke vi koncept'as ĝi'n vi'a hav'aĵ'o. La ver'a tem'o de la ag'o ’hav'i’ do ne est'as dispon'ad'o, ja ĝust'e koncern'e dispon'o'n divers'a'j objekt'o'j ekskluziv'as unu la ali'a'n, sed koncept'ad'o. Se mi dir'as, ke ĉio est'as mi'a hav'aĵ'o, tio cert'e ne signif'as, ke mi pov'as pri ĉio dispon'i, ja mi eĉ ne pov'as dispon'i pri ĉio, kio ankaŭ formal'e, laŭ'jur'e est'as mi'a propr'aĵ'o. Tio nur dir'as, ke ĉio sen'rezerv'e aparten'as al mi. Ali'a afer'o est'as, ke mi pri ĉio tio ne pov'as sen'kondiĉ'e dispon'i. Mi hav'as mi'a'n tut'ec'a'n propr'aĵ'o'n dis'e en la mond'o kaj eĉ dis'e en la tut'a kosm'o. Mi hav'as naft'o'n en Arabi'o, tritik'rezerv'o'j'n en Uson'o, vin'kel'o'j'n en Franci'o, te'o'n en Londono, diamant'o'j'n en Transval'o ...”

”Pa, tio est'as fascin'a afer'o!” ironi'is Adela. ”Labor'ist'o'j pov'as ĉes'i per si'a mov'ad'o kaj ferm'i sindikat'o'j'n. La kapital'o'n de ili'a'j entrepren'o'j kaj labor'ej'o'j ja ne hav'as nur plu kapital'ist'o'j, sed ankaŭ ili mem, eĉ ĉiu el ili hav'as ĉio'n, ne nur la tut'a'n entrepren'o'n, en kiu oni est'as dung'it'a, sed ĉiu'j'n entrepren'o'j'n en la mond'o. Bon'e, ili ne pov'as pri ĉio tio dispon'i, sed ili tio'n hav'as ... Por tiu sprit'aĵ'o la financ'a'j baron'o'j super'ŝut'us vi'n per ver'a or'o, pri kiu vi pov'us eĉ efektiv'e dispon'i!”

”Jes, vi prav'as, financ'a'j baron'o'j tio'n pov'us far'i, ĉar al ili mank'as saĝ'o. Sed ver'dir'e nur la tez'o, laŭ kiu ĉiu est'as propriet'ul'o de ĉio, far'as el ekspluat'ad'o la plej akr'a'n problem'o'n.

’Hav'i’ kiel fenomen'o tuŝ'as du mond'o'j'n:
tiu'n ekster'a'n en la objekt'o'j kaj la intern'a'n en ĉiu hom'o apart'e. Al la hom'o jam per la pur'a fakt'o, ke li nask'iĝ'is, aparten'as la tut'a mond'o. La mond'o'n vi ne pov'as dis'pec'ig'i, ĉar ĝi funkci'as nur kiel tut'o.

Ĉu oni don'u dezert'o'j'n nur al Arab'o'j kaj fekund'a'j'n vin'ber'ej'o'j'n nur al Franc'o'j? Tial al ĉiu nov'nask'it'o aparten'as la tut'a kosm'o. Sed oni la mond'o'n ne pov'as dis'pec'ig'i nur pro moral'a'j motiv'o'j, sed ankaŭ pro ĝi'a natur'o. Mi est'as la posed'ant'o de la tut'a kosm'o ankaŭ tial, ĉar la tut'a univers'o, ek'de la planed'o Ter'o ĝis la plej profund'a'j galaksi'a'j sen'fin'o'j efektiv'e konsist'ig'as mi'a'n grand'a'n korp'o'n. Kial? Ĉu ekzist'as materi'a lim'o inter mi'a haŭt'o kaj aer'o ĉirkaŭ ĝi? Mal'dens'o de la aer'o kaj relativ'a kompakt'o de mi'a organism'o kaj ali'a'j solid'a'j objekt'o'j est'as iel ’real'a’ nur en ni'a hom'a dimensi'o kaj percept'o'kapabl'o. Se ni pov'us mal'grand'iĝ'i ĝis la dimensi'o de atom'o'j, la diferenc'o'n inter la hom'a korp'o kaj la aer'o ekster ĝi, ni ne pov'us rimark'i. La atom'o de karbon'o kiel partikl'o en mi'a korp'o est'as sam'tip'a aĵ'o ol la sam'element'a atom'o en la aer'o ekster mi. Kie do trov'iĝ'as la ekzakt'a lim'o inter mi'a korp'o kaj mi'a ĉirkaŭ'aĵ'o? Por ni'a'j supr'aĵ'a'j sens'o'j tiu ĉi lim'o ver'dir'e evident'as, sed por la fizik'scienc'a rigard'o ĝi ne ekzist'as.

Por la fizik'o ekzist'as unu sol'a grand'eg'a korp'o de la univers'o, kies lim'o'j'n ni ĝis nun ne jam tuŝ'is. Tio, kio far'as lim'o'j'n, est'as la spirit'o, est'as la spirit'a'j koncept'o'j, sed korp'o est'as unu sol'a kaj ni ĉiu'j est'as nur ĝi'a'j aŭtonomi'a'j part'o'j. Ni ĉiu'j, la tut'a hom'a ras'o, est'as nur plur'a'j kap'o'j de la sam'a gigant'a drak'o.

Ĉiu el tiu'j ses miliard'o'j da kap'o'j hav'as si'a'n konsci'o'n kaj si'a'n liber'a'n vol'o'n, sed la drak'o est'as la sam'a. Sekv'e ĉiu el la unu'op'a'j kap'o'j ten'as la tut'a'n drak'a'n korp'o'n propr'a, sen tiel ĝen'i la ali'a'j'n, koncept'i sam'e.”

”Se la tut'a kosm'o est'as mi'a pli vast'a korp'o, sekv'e ne est'as indiferent'e, kio al tiu korp'o okaz'as. Dir'u al mi, Georg'o, ĉu vi kon'as hom'o'n, kiu manĝ'us tia'manier'e, ke kelk'a'j korp'o'part'o'j ricev'us ĉiu'j'n bezon'a'j'n substanc'o'j'n, dum la ali'a'j dev'us mal'sat'i kaj tiel iom post iom kaduk'i?”

”Adela, ebl'e vi kon'as iu'n hom'o'n, kiu dum'vintr'e zorg'e kovr'us si'a'n kap'o'n, sed si'a'j'n pied'o'j'n li las'us ne'kovr'it'a'j, pens'ant'e, nu, la pied'o'j, tio efektiv'e ne plu est'as mi ... Ĉu?”

”Kiel vi mem vid'as, ni zorg'as por ni'a korp'o kiel tut'o. Ni aranĝ'as ĝi'a'n reĝim'o'n iu'senc'e laŭ la komun'ism'a princip'o:
ĉiu funkci'u laŭ si'a'j kapabl'o'j kaj ebl'ec'o'j — kaj ĉiu ricev'u laŭ si'a'j bezon'o'j! Se mi'a mal'dekstr'a man'o romp'iĝ'as kaj ne pov'as plu labor'i, mi ne ĉes'as ĝi'n nutr'i kaj pri'zorg'i, ĝust'e kontraŭ'e! Ĉu ne est'as klar'e, ke ni ankaŭ ni'a'n grand'a'n korp'o'n, la planed'o'n, kaj iam post'e ebl'e eĉ la tut'a'n kosm'o'n, trakt'os kaj pri'zorg'os laŭ tiu ĉi princip'o nur tiam, se ĉiu ĝi'n sent'os kaj koncept'os propr'a korp'o? Ekspluat'i ali'ul'o'n laŭ tio signif'us — ekspluat'i si'n mem. Tortur'i ali'ul'o'n kaj li'n mort'ig'i signif'us efektiv'e — tortur'i kaj mort'ig'i si'n mem. Tiu'senc'e la problem'ar'o, kiu ĝis nun koncern'is iu'n for'a'n fremd'a'n mond'o'n, subit'e far'iĝ'as mi'a propr'a problem'ar'o, koncern'as la sam'a'n mond'o'n, kiu'n ankaŭ la mi'o sur'loĝ'as, eĉ pli, koncern'as mi'a'n propr'a'n pli larĝ'a'n korp'o'n. Tiel la mal'sat'o en Afrik'o far'iĝ'as ankaŭ mi'a mal'sat'o.

Atom'eksperiment'o'j ne infekt'as plu nur fremd'a'j'n dezert'o'j'n kaj ocean'o'j'n, sed mi'a'n propr'a'n tut'ec'a'n korp'o'n. Ver'dir'e, en la moment'o, kiam mi sukces'as ĉio'n percept'i mi'a propr'aĵ'o, kiam la tut'a kosm'o far'iĝ'as mi'a gigant'a korp'o, mi komenc'os kontraŭ la tut'a medi'o kondut'i kiel interes'it'a mastr'o kaj ne kiel pigr'a lu'ant'o. Por la tut'a ating'ebl'a mond'o, kiu per'e de teknik'o kaj scienc'o'j far'iĝ'as ĉiu'tag'e pli grand'a, mi pen'os real'ig'i sam'e raci'a'n kaj just'a'n reĝim'o'n, kiel est'as tiu en mi'a individu'a et'a korp'o. Sam'e kiel la cerb'o'ĉel'o'j, respond'ec'a'j por kun'ord'ig'i la funkci'ad'o'n de mi'a korp'o, est'as je sam'a dispon'o por ĉiu'j periferi'a'j ĉel'o'j kaj organ'o'j, ke la organik'a kibernetik'o tuj en'ŝalt'as help'o'n, se ie ajn est'iĝ'as problem'o, sam'tiel mi'a raci'o kaj la konsil'iĝ'o de ĉiu'j individu'a'j raci'o'j, sen'ego'ism'e en deĵor'gard'ad'o por la interes'o de mi'a kaj ni'a tut'ec'a kosm'a korp'o. Sam'e tiel, kiel mi'a et'a korp'o'cerb'o ne silent'ig'as la dolor'o'n de cert'a korp'o'part'o, sed re'ag'as je ĝi per tuj'a help'o kaj inter'ven'o, tiel ankaŭ la dolor'o'j'n en ni'a gigant'a korp'eg'o — ni dir'u, la kri'o'j'n de la humil'ig'it'a'j kaj pri'rab'it'a'j individu'o'j kaj popol'o'j, kaj ankaŭ protest'o'j'n de pli saĝ'a'j kaj antaŭ'vid'em'a'j hom'o'j — oni ne silent'ig'u per la aspirin'o de la cenzur'o kaj teror'o aŭ per mensog'a propagand'o kaj fals'ad'o de fakt'o'j, sed ni dev'as la problem'o'j'n solv'i. Ĉu vi do ne hav'as impres'o'n, ke la mond'o est'us mult'e pli bon'e aranĝ'it'a, ke en ĝi trov'iĝ'us mult'e pli da just'o, se pli mult'a'j sci'us, ke ĉio aparten'as ankaŭ al ili, al ĉiu unu'op'e, al ĉiu ĉio; ke ili pri ĉio respond'ec'as, ke ĉio konsist'ig'as ili'a'n ĝeneral'a'n korp'eg'o'n?”

Post tiu'j ĉi vort'o'j Andre'o komenc'is serĉ'i park'ej'o'n. Io ŝajn'is strang'a.

”Ĉu vi ne rimark'is, ke ni dum'temp'e jam tri'foj'e ĉirkaŭ'vetur'is la tut'a'n urb'o'n, ĉar vi tiel perd'iĝ'is en vi'a'j vort'o'j?” tikl'is li'n sinjor'in'o Majda.

Evident'e la simultan'a ŝak'lud'o jam ven'is ĝis si'a du'on'a stadi'o. Sur ĉiu'j 24 ŝak'tabul'o'j venk'is la provok'int'o, nur sur unu okaz'is pat'o. La lud'int'o'j silent'e en'miks'iĝ'is inter ali'a'j'n spekt'ant'o'j'n. Demonstr'ist'o sur grand'a panel'o ripet'is ĉiu'n ŝak'mov'o'n. Tiu, kiu ating'is pat'o'n, est'is la ĉampion'o de la region'a'j klub'o'j.

Kompren'ebl'e, la fin'o est'is ĝust'e tia, kiel anonc'iĝ'is jam de'komenc'e. La provok'int'o venk'is sur 24 tabul'o'j, sur unu li dev'is ced'i pat'e. Post la matĉ'o la inter'naci'a majstr'o Teplov respond'is al la demand'o'j de la ĵurnal'ist'o'j kaj de la spekt'ant'o'j.

La spekt'ant'o'j demand'is pri tiu'j kutim'a'j du'on'stult'aĵ'o'j kaj kurioz'aĵ'o'j pri kiu'j interes'iĝ'as la pri'sensaci'a gazet'ar'o. Post moment'o de silent'o, Andre'o lev'is si'a'n man'o'n.

”Majstr'o; mi ne est'as bon'a kon'ant'o de la ŝak'a lud'o kaj tial mi ebl'e iom'et'e naiv'e demand'os, se mi rajt'as ...”

”Jen, tio ĉi mi'n interes'as:
Ĉu est'us ebl'e, ke inter tiu'j 25 vi'a'j kontraŭ'lud'ant'o'j sid'us hom'o, kiu kompren'us pri la ŝak'a lud'o nur tio'n, kie'n oni pov'as mov'i unu'op'a'j'n figur'o'j'n, sed efektiv'e li ne sci'us lud'i — kaj li tamen gajn'us la parti'o'n, ĉar hazard'o li'n favor'us kaj li hazard'e mov'us si'a'j'n figur'o'j'n tiel, kvazaŭ li'n gvid'us li'a fak'a kompetent'o?”

”Ne, neni'u pov'as super'venk'i bon'a'n ŝak'lud'ist'o'n, se li lud'as nur hazard'e. Hazard'o pov'as favor'i nur unu el du sam'e ne'kompetent'a'j ŝak'lud'ist'o'j, sed lukt'ant'e kontraŭ la raci'o kaj sci'o, hazard'o ne hav'as ŝanc'o'n.”

”Do laŭ'hazard'e oni eĉ ne pov'as plekt'i sistem'o'n de bon'a'j mov'o'j, ĉu?”

”Apenaŭ kred'ebl'a est'as laŭ pur'a hazard'o jam unu sol'a iel bon'a mov'o. Ne valor'as parol'i pri la tut'a sistem'o de bon'a'j mov'o'j ...”

Ili for'las'is la hotel'o'n. Ili sid'iĝ'is en la park'o, aranĝ'it'a apud la konstru'aĵ'o.

”Nu, mi sci'as, kial vi demand'is ĝust'e pri tio kun la hazard'o ...” dir'is Adela.

”Ver'e, ver'e! Vi vol'is per tio dir'i proksim'um'e jen'o'n:
Se jam tiel simpl'a ŝak'parti'o pov'as est'i nur rezult'o de la klar'a inteligent'o, plan'o kaj al'cel'it'a'j decid'o'j, kia'manier'e do la natur'o, est'ant'e sen'fin'e pli perfekt'a ol eĉ tiel komplik'a ŝak'parti'o, pov'us est'i produkt'o de la pur'a hazard'o ...”

”Vi prav'as, Adela, ĝust'e tio'n ĉi mi vol'is per tio esprim'i. Sed la afer'o vi'n ŝajn'e pli tikl'as ol oni imag'as unu'a'vid'e. Bon'eg'e, brav'e!”

Pri tio, kia'manier'e Adela vol'is frekvent'i nud'ist'a'n plaĝ'o'n; ĉu Di'o kub'ĵet'as ...

Dent'o'bros'o'j, plen'a'j de ŝaŭm'iĝ'int'a past'o, mov'iĝ'is supr'e'n, sub'e'n inter la gingiv'o'j. La bros'o de Tanja, de Duŝ'a'n, de Adela, de Georg'o, la bros'o de sinjor'in'o Majda kaj de la sinjor'o profesor'o. La origin'a pek'o de la blank'a pan'o, kiel dir'as medicin'o, kaj de bon'bon'o'j. Iu'n tag'o'n Eva, kvazaŭ la hom'a gent'o ne jam sufiĉ'e sufer'is pro ŝi'a pom'o, pren'is el la forn'o mol'a'n blank'a'n pan'o'n — kaj de tiu temp'o ni est'as for'pel'it'a'j ankaŭ el la paradiz'o de san'a'j blank'a'j dent'o'j — en la val'o'n de la ĉiu'tag'a bros'ad'o kaj por'okaz'a bor'ad'o ...

”Ĉu ne domaĝ'e,” tut'e el si'a past'o'ŝaŭm'o dir'is Adela, ”ke oni ne pov'as si'n tut'e dispon'ig'i al la sun'o? Mi opini'as, ke la hont'o'sent'o pri propr'a korp'o ne nur ne est'as mal'pli san'a, sed eĉ mal'pli kongru'a kun la filozofi'o, se ni jam pri ĝi okup'iĝ'as ...”

Ali'a'j iom'et'e inter'ŝanĝ'is rigard'o'j'n, sed la profesor'o trankvil'e respond'is, ke Adela tut'e prav'as kaj ke ver'e ne senc'as hont'i pri propr'a korp'o. Tanja el'sub si'a ruĝ'iĝ'o demand'is:
”Ĉu vi intenc'as ni'n konduk'i al la nud'ism'a plaĝ'o?”

”Se mi dir'is, ke ni ne bezon'as hont'i pri ni'a'j korp'o'j, mi per tio ne jam dir'is, ke est'us bon'e tuj sen'iĝ'i de ĉiu'j vest'o'j antaŭ publik'o!” dir'is la profesor'o.

Sinjor'in'o Majda ŝmir'is i'o'n sur pan'tranĉ'aĵ'o'j'n, vent'et'o lud'is per ban'kalson'o'j, kiu'j sek'iĝ'is sur ŝnur'et'o. La sun'o tuŝ'is la unu'a'j'n pint'o'j'n de pin'o'j. Strang'e. Ĉiu'j aĵ'o'j en la natur'o ver'dir'e est'as nud'a'j; tia'j, kia'j ili simpl'e est'as. Nur la hom'o sent'as bezon'o'n i'o'n sur'met'i.

”Pri kio do ni hont'u, se ne pro propr'a korp'o, ke ni tamen ne est'u nud'a'j?” demand'is sinjor'in'o Majda, kiam ŝi viŝ'is tranĉ'il'o'n ĉe si'a last'a pan'tranĉ'aĵ'o.

”Probabl'e ne la hont'o est'as, kio ni'n met'as en pantalon'o'j'n ...” dir'is Georg'o.

”Bon'vol'u send'i ni'a'n koleg'in'o'n Adela sen ĉio en urb'o'mez'o'n, kaj vi vid'os ŝi'a'n hont'o'sent'o'n!” dir'is Andre'o.

”Bon'e, se jam tem'as pri la hont'o — pro kio oni hont'u, se ne tem'as pri la korp'o?” iel indiferent'e al'don'is Adela.

Dum cert'a temp'o neni'u si'n esprim'is, post'e la profesor'o komenc'is paŝ'i rond'e ĉirkaŭ la tend'o'j, kiel li kutim'is, se li vol'is si'n prepar'i por cert'a tem'o. Li spir'is iom'et'e pli profund'e, li rigard'is i'e'n al horizont'o, kvazaŭ li atend'us la solv'o'n de tiu'j mont'o'j. Post'e li komenc'is per obstin'o de fos'ist'o kaj per prudent'o de detektiv'o star'ig'i demand'o'n post demand'o, ĝis la disĉipl'o'j efektiv'e mem trov'u respond'o'n al si'a demand'o. Kaj tiu'n metod'o'n, ke li ne met'is si'a'n respond'o'n antaŭ ili'a'j'n pied'o'j'n, sed ili sub li'a akompan'o mem trov'is ĝi'n, ili pli kaj pli aprez'is, konsci'ant'e, ke sur'tabl'ig'it'a ver'o baldaŭ fuĝ'as el hom'a memor'o kaj mal'pli li'n ten'as ol tiu, kiu'n oni ating'as sur la dekliv'a pad'o mem.

”Bon'e. Dir'u al mi, ĉu elektron'ik'a inĝenier'o hont'us pri elektron'ik'a valv'o, kiu dispon'us pri kelk'mil kontakt'il'o'j ĉe'pied'e — kompar'e kun kvin ĝis ok kontakt'il'o'j, kutim'a'j?”

”Tia'n valv'o'n oni ne pov'as produkt'i!” dir'is Duŝ'a'n, mem radi'o'amator'o.

”Tamen ĉiu el ni'a'j nerv'ĉel'o'j est'as tia elektron'ik'a valv'o, kun cent'mil'o'j da kontakt'o'j. Ĉu fak'ul'o pri kibernetik'o hont'us pri robot'o, kiu 639 muskol'o'j'n kaj 206 ost'o'j'n akord'ig'us al kelk'cent mov'direkt'o'j, ja ĝis'nun'a'j aŭtomat'o'j pov'as mov'iĝ'i nur al kvar direkt'o'j ...”

”Kaj tamen tio est'as unu el ne tro postul'em'a'j program'o'j de ni'a vegetal'a nerv'sistem'o. Sed kio'n dir'i pri komput'il'o kun 14 miliard'o'j da element'o'j, el kiu'j ĉiu pov'as registr'i du'dek mil'o da inform'o'j, kombin'ebl'a'j je dek'mil manier'o'j? La tut'a nombr'o de ebl'a'j kombin'o'j est'as proksim'um'e cent'obl'e pli grand'a ol la nombr'o de atom'o'j en ni'a sun'sistem'o. Kaj apud tiu ĉi komput'il'o sen kompar'o funkci'as ankoraŭ cent trilion'o'j da mem'star'a'j mekanism'o'j, kiu'j regul'as la viv'o'n de unu'op'a'j ĉel'o'j. Kiu mond'kon'at'a firma'o, kiu produkt'as komput'il'a'j'n sistem'o'j'n, hont'us pri tia ating'o, kiu apud ĉio ne pez'as pli ol du kilo'gram'o'j'n kaj uz'as nur kelk'a'j'n vat'o'j'n da energi'o?”

”Est'as grand'a demand'o, ĉu iam ajn oni pov'os i'o'n tia'n produkt'i per hom'a'j rimed'o'j,” dub'is Georg'o.

”Tamen ĝust'e tia est'as jam tut'e averaĝ'a, eĉ ne special'e sagac'a hom'a cerb'o. Ni dispon'as do pri aparat'o, kiu jam en si'a origin'a stat'o, do mal'solid'a kaj facil'e vund'ebl'a, super ĉiu'j kompar'o'j super'as la tut'a'n hom'a'n sci'o'n kaj far'ebl'o'n. En tiu ĉi aparat'o est'as, kiel en futur'ec'a scienc'fikci'a film'o, kapt'it'a spirit'o, kiu pli'part'e viv'as ankoraŭ en ŝton'epok'o; kiu eĉ proksim'um'e ne est'as sam'e sagac'a, kiel est'as sagac'a la plej mal'grand'a pied'fingr'o; eĉ proksim'um'e ne tiel nobl'a, kiel est'as nobl'a la last'a leŭkocit'o en ties sang'o, kiu brav'e si'n ĵet'as kontraŭ la atak'ant'o, kvankam ĝi tiu'kaz'e mem pere'as. Se ni hav'as motiv'o'n por hont'i, do ni hont'u pri tiu primitiv'a kaj ne jam evolu'it'a spirit'o kompar'e kun tiel alt'e evolu'it'a korp'o.

Kiam ni'a'j bibli'a'j pra'patr'o'j sur'met'is best'a'j'n pelt'o'j'n, ili tio'n ne far'is tial, ĉar ili re'kon'us sen'valor'o'n de si'a'j korp'o'j; en la lum'o, kiu ankoraŭ re'bril'is el la mal'proksim'iĝ'int'a paradiz'o, ili vid'is ne'sufiĉ'a'n valor'o'n de si'a'j spirit'o'j. Vual'o tiel ne kovr'as la korp'o'n antaŭ la spirit'o, sed invers'e, la spirit'o'n antaŭ la korp'o.

Nom'e:
ni'a'j korp'o'j fal'is nur part'e, sed ni'a'j spirit'o'j fal'is katastrof'e ...”

”Sinjor'o profesor'o, io en tiu ĉi rakont'o mi'n ĝen'as. Vi parol'is tiel, kvazaŭ ekzist'us iel du inteligent'o'j. Inteligent'o de la korp'o, kiu est'as el'star'e alt'rang'a — kaj inteligent'o de la spirit'o, kiu la unu'a'n ne ating'as. Sed mi ne pov'as al mi klar'ig'i, kia'manier'e la mal'pli evolu'it'a inteligent'o de ni'a spirit'o pov'as hav'i pri si konsci'o'n, dum la pli evolu'it'a inteligent'o de ni'a korp'o ĝi'n ne posed'as ...”

”Tiel pov'as demand'i nur iu, kiu jam mult'o'n lern'is!” kompliment'is li'n la profesor'o kaj daŭr'ig'is:
”Ver'dir'e ni pli kaj pli hav'as impres'o'n, ke en ni ag'as du divers'spec'a'j inteligent'o'j. Unu, kiu jam la simpl'a'n naz'a'n muk'membran'o'n ekip'as per trem'vil'et'o'j, kiu'j en sever'a ord'o puŝ'as muk'o'n kaj mal'util'a'j'n partikl'o'j'n el la naz'o; kiu preciz'e disting'as bon'a'n substanc'o'n dis'de la venen'a, kiam ili ating'as la stomak'o'n kaj prov'as far'i ĉio'n por el'ig'i la venen'a'n substanc'o'n; kiu per du gram'o'j da super'ren'a gland'o — per kapacit'o, kia'n ne posed'as iu ajn general'stab'o — aranĝ'as defend'a'n milit'o'n intern'e de la korp'o, ek'de la universal'a defend'o per leŭkocit'o'j, ĝis la plej special'a batal'ad'o per kontraŭ'korpuskl'o'j, kiu'j'n la korp'o produkt'as por ĉiu atak'ant'o apart'e. Ne nur, ke la korp'o tuj ’sci'as’, pri kiu mal'san'o tem'as, sed ĝi tut'front'e unu'ec'e al ĝi re'ag'as. Se ekzempl'e oni operaci'as duoden'o'n, tiu ĉi inteligent'o de la korp'o aŭtomat'e ferm'os ĉiu'j'n el'ir'ej'o'j'n el la stomak'o, por ke la flu'aĵ'o ne flu'u el la vund'o kaj ne provok'u inflam'o'n de la ventr'a membran'o. Kaj tiu ferm'iĝ'o daŭr'as dum kvar hor'o'j — preciz'e tiom, kiom fibroin'o bezon'as por plen'e kun'glu'i el'ir'ej'o'j'n. Se oni perd'as sang'o'n, la temp'o, bezon'at'a por sang'solid'iĝ'o aŭtomat'e mal'pli'long'iĝ'as proporci'e kun la sang'o'perd'o. En ni'a korp'o do evident'e ’iu’ reg'as kaj mastr'as, kiu sam'temp'e est'as perfekt'a kemi'ist'o, biolog'o, milit'ist'a strateg'o, fizik'ist'o, kibernetik'ist'o, ekonomi'ist'o, energetik'ist'o, ekologi'ist'o kaj mult'ali'o. Ke ĉi tie tem'as pri al'cel'it'a plan'o, kiu'n pov'as program'i nur super'inteligent'o, pri tio ne pov'as plu est'i dub'o'j. Tiu ĉi inteligent'o ankaŭ en plej simpl'a'j viv'est'aĵ'o'j est'as tiel evident'a, ke ni ne hav'us motiv'o'n hont'i, eĉ se ni'a mem'o en'korp'iĝ'us en la korp'o de ne tro impon'a kaj renom'a raŭp'o! — Kaj tamen tiu ĉi inteligent'o ne est'as ni'a propr'a inteligent'o. Se ĝi est'us ni'a propr'aĵ'o, ni hav'us konsci'o'n pri ĉiu'j tiu'j proces'o'j. Ni digest'us kiel kemi'ist'o'j, ni mov'iĝ'us kiel fizik'ist'o'j, ni batal'us kontraŭ mikrob'o'j kiel general'o'j ...”

”Vid'u, aŭtomat'ism'o'j est'as proced'o'j, kiu'j'n ni unu'e far'is mal'rapid'e kaj konsci'e, post'e la grand'a cerb'o ili'n deleg'is al la aŭtomat'ik'o de la vegetal'a nerv'sistem'o. Sed est'as ne'ebl'e kred'i, ke la hom'o unu'e konsci'e pump'us si'a'n sang'o'n, konsci'e spir'us, kresk'us kaj asimil'us si'a'n nutr'aĵ'o'n, si'n defend'us kontraŭ mikrob'o'j kaj virus'o'j, kaj post'e ĉio'n tio'n iom post iom deleg'us al si'a aŭtomat'ik'o. Ne, tio cert'e ne est'as aŭtomat'ik'o en la sam'a senc'o, kiel ni bicikl'as aŭ lud'as fortepian'o'n. Sed est'u kiel ajn:
ĉiu aŭtomat'o est'as produkt'o de raci'o, kiu cel'plan'e lig'as part'o'j'n en funkci'ant'a'n tut'o'n. Oni ne pov'as for'ig'i la fakt'o'n, ke en ni'a'j korp'o'j reg'as inteligent'o, kiu ven'as el ali'a font'o ol tiu ĉi, per kiu ni tiu'n ĉi fakt'o'n mal'lert'e percept'as.”

”Do tem'as pri fremd'a, lu'pren'it'a inteligent'o, ĉu?” ek'hav'is ide'o'n Tanja.

”Ĝust'e tio'n mi vol'is jam mem dir'i. Vol'e ne'vol'e, ni dev'as agnosk'i, ke en ni ag'as io, kio ne est'as part'o kaj produkt'o de ni.”

”Kaj kiu est'as tiu grand'anim'a lu'don'ant'o, kiu dispon'as pri tiom da raci'o, ke li pov'as ĝi'n lu'don'i en tiom'a kvant'o?” iom'et'e ironi'e dir'is Georg'o.

”La hom'o tio cert'e ne pov'as est'i. Ja ne pas'is tiel grand'a temp'o de tiam, kiam li mal'kovr'is sang'o'cirkul'a'n sistem'o'n.

”Kio pri natur'o mem?” demand'is, inspir'it'a de la oficial'a'j lern'ej'a'j libr'o'j Adela.

”Kiu natur'o? Ĉu best'o? Ekzempl'e kok'in'o, kiu mal'pigr'e kov'as si'a'j'n ov'o'j'n eĉ, se ili est'as fabrik'it'a'j el gips'o? Ĉu ebl'e unu el plant'o'j? Probabl'e tiu filik'o, kies sem'o en popol'fabel'o'j dum la solstic'a nokt'o kapabl'ig'as hom'o'n kompren'i la parol'o'n de la best'o'j ... Sed, se ne la plant'o'j, do ebl'e mineral'o'j? Ebl'e la stel'a plasm'o? Tiu, kiu vol'as atribu'i raci'o'n al la natur'o, tiu dev'as tiu'n ĉi substantiv'o'n skrib'i per majuskl'o, kvazaŭ tem'us pri ĉio'pov'a kaj raci'hav'a person'eg'o. Kvazaŭ tem'us pri Di'o mem!”

Adela tut'e bon'e sci'is, kiu ebl'ec'o rest'as. Tamen ŝi prov'is sav'i, kio'n ŝi kred'is pov'i:
”Fin'fin'e tiu ĉi inteligent'o pov'us evolu'i mem, dum la lukt'o de organism'o'j por super'viv'o, dum la adapt'iĝ'ad'o al propr'a medi'o kaj dum la natur'a selekt'ad'o de la speci'o'j!”

Profesor'o Andre'o est'is ĝentleman'o kaj al Adela li ne vol'is sen'per'e dir'i, ke el tiu ĉi pri'pens'o parol'as iu rapid'e kun'veld'it'a fals'aĵ'o de Darwin, kiu'n Darwin mem sam'e mal'vol'e akcept'us, kiel li ne vol'is akcept'i la kontest'o'n de la anglikan'a primas'o de Londono.

”Bon'e, Adela, ni marŝ'os de la last'a vort'o al la unu'a. Ni pri'pens'u, kio'n la noci'o ’selekt'o’ en ni'a kun'tekst'o signif'as. Se la noci'o'n uz'is Darwin, tio hav'as cert'a'n senc'o'n. Tiu sinjor'o est'is — sam'e kiel pri evolu'o de la speci'o'j — konvink'it'a pri la ekzist'o de Di'o. Se do end'is elekt'i kaj selekt'i, kio plu viv'u kaj kio probabl'e mal'aper'u, en la mond'o de Darwin ekzist'is ankaŭ la est'aĵ'o, kiu pov'is elekt'i kaj selekt'i. Elekt'i kaj selekt'i pov'as nur inteligent'o'hav'a est'aĵ'o. Sed se pri la selekt'o parol'as vi, Adela, tio signif'as, ke vi al la sen'viv'a materi'o atribu'as inteligent'o'n, kiu suveren'e pov'as selekt'i inter la perspektiv'a'j mutaci'o'j kaj ili'a'j mal'o'j. Se do la noci'o de selekt'o i'o'n pruv'as, ĝi pruv'as la ekzist'o'n de la inteligent'o, kiu pov'as kaj vol'as selekt'i, kiu do ag'is jam antaŭ la ek'est'o de la unu'a viv'a ĉel'o.”

”Ni marŝ'u antaŭ'e'n! Vi dir'as, ke viv'est'aĵ'o'j adapt'iĝ'is al si'a natur'medi'o. Tio est'as komplet'a fals'o. Se la est'aĵ'o'j pli kaj pli adapt'iĝ'us al si'a medi'o, ili iĝ'us al tiu medi'o pli kaj pli simil'a'j, sekv'e pli kaj pli primitiv'a'j kaj fin'e sen'viv'a'j, kiel la medi'o mem. La last'a ŝtup'o de la adapt'iĝ'o tiel signif'us komplet'a'n ident'iĝ'o'n de tiu'j est'aĵ'o'j kun si'a medi'o, sekv'e la ĉes'o'n de si mem, de ajn'a viv'o. Tia asimil'ad'o ver'dir'e okaz'as. Ĉiu'moment'e ĉiu'j viv'a'j ĉel'o'j proksim'iĝ'as al tiu fin'a adapt'iĝ'o, kiu'n ni nom'as mort'o. Sed la viv'o kiel tut'o, ĝust'e kontraŭ'e ol vi pens'as, pli kaj pli disting'iĝ'as de si'a medi'o — laŭ la instru'o de Darwin — ek de la plej primitiv'a'j form'o'j ĝis la plej kompleks'a kaj de la natur'medi'o plej divers'a, la hom'o mem. Tiel la hom'o est'as la plej mal'adapt'it'a viv'a est'aĵ'o — kaj li'a inteligent'o dev'as konstant'e okup'iĝ'i pri la streĉ'o inter la medi'o kaj li'a divers'ec'o.”

”La lukt'o por super'viv'o mem est'as mir'ind'a pruv'o — sed ne por tio, kio'n vi vol'is dir'i. Rigard'u:
ĉu la stel'o'j lukt'as por super'viv'o? Ĉu tio'n far'as la neĝ'o, kiam al'bril'as fru'printemp'a sun'o? Ne. Ĉiu'j spert'o'j montr'as, ke la baz'o de ĉiu lukt'o por super'viv'o est'as ekzist'o de la vol'o. Ĝust'e la vol'o est'as tiu fenomen'o, kiu la inteligent'o'n de viv'a'j est'aĵ'o'j definitiv'e disting'as dis'de la ’inteligent'a'j’ maŝin'o'j, kiel oni diletant'e fals'e nom'as komput'il'o'j'n.”

”Ĉu vi vol'as dir'i, ke la arb'o sam'tiel viv'as kaj lukt'as per si'a viv'o'vol'o, kiel tio'n far'as la hom'o?” en'miks'is si'n Tanja.

”Tio'n, se mi vol'as est'i preciz'a, oni ne sci'as. Sed mi supoz'as, ke ver'e propr'a'n kaj liber'a'n vol'o'n posed'as nur la hom'o, sed en ali'a'j viv'est'aĵ'o'j kaŝ'iĝ'as ne nur iu fremd'a inteligent'o, sed sam'e ankaŭ iu fremd'a, lu'pren'it'a vol'o, iu en'konstru'it'a imperativ'o, ke end'as ĉiu'prez'e viv'i kaj mult'obl'iĝ'i. Vid'u, eĉ la hom'a liber'a vol'o ne reg'as super ni'a tut'o. Ni'a korp'o hav'as, sam'tiel kiel ĉiu best'o kaj plant'o, al'don'e lu'pren'it'a'n iu'n ali'a'n vol'o'n, iu'n ali'a'n imperativ'o'n, kiu'n ni sen'per'e ne pov'as percept'i kaj sam'e ne kontrol'i. La hom'o pov'as per si'a vol'o decid'i far'i suicid'o'n, sed la lu'pren'it'a vol'o de la organism'o, de ĉiu'j hom'korp'a'j ĉel'o'j tamen re'ag'os kaj far'os ĉio'n por protekt'i la viv'o'n.”

”Por plu'viv'o do pov'as lukt'i nur tiu'j est'aĵ'o'j, kiu'j posed'as ĉu si'a'n propr'a'n vol'o'n, ĉu en'konstru'it'a'n lu'pren'it'a'n vol'o'n de ie ali'lok'e, ni nom'u ĝi'n provizor'e Pra'vol'o. Tia Pra'vol'o tamen ne pov'as est'i io ali'a ol apart'a aspekt'o de Pra'inteligent'o, pri kiu ni jam parol'is.”

”Rest'is por ni'a pri'trakt'o ankoraŭ unu noci'o:
evolu'o, evoluci'o. Ĉiu'j, kiu'j parol'as pri mem'evoluci'o, uz'as rimed'o'n, kiu por ĉiam ferm'u la buŝ'o'n de ajn'a kontest'o:
la temp'o'n. Per sintagm'o, ke la unu'a viv'o aper'is dum la long'temp'a kun'iĝ'ad'o de albumen'o'j, en epok'o de antaŭ milion'o'j da jar'o'j, ili prov'as far'i ebl'a tio'n, kio ceter'e ne ŝajn'as ebl'a. Sed la temp'o mem ne pov'as i'o'n far'i. Kial? Ni'a ĉiu'tag'a spert'o pruv'as, ke ĉiu'j proces'o'j, kiu'j ir'as laŭ propr'a tendenc'o, konduk'as el ord'o al mal'ord'o. En la natur'o, en la univers'o, la probabl'ec'o de la mal'ord'o est'as sen'kompar'e pli grand'a ol la probabl'ec'o de la ord'o.

Ni pren'u simpl'a'n ekzempl'o'n. Se infan'o ĵet'us aer'e'n plomb'liter'o'j'n el la pres'ist'a kompost'uj'o, normal'a probabl'ec'o dir'as, ke ili fal'os ter'e'n sen ajn'a ord'o. Ili nek far'os ord'ig'it'a'n alfabet'o'n, nek iu'n senc'o'hav'a'n tekst'o'n. Oni pov'us tiel ĵet'i dum milion'o'j da jar'o'j * , sed praktik'e neniam oni tia'manier'e ating'us hazard'e la fraz'o'n:
Mi ne ĵet'os plu! La du'a ekzempl'o aparten'as al la fizik'a kamp'o. Se ni hejt'as forn'o'n, ni star'ig'as ĉe la molekul'o'j ia'spec'a'n varm'ord'o'n. La molekul'o'j, kiu'j konsist'ig'as hejt'material'o'n, forn'o'n kaj aer'o'n tuj ĉe la forn'o, ating'as alt'amplitud'a'n oscil'ad'o'n; ali'a'j, pli mal'proksim'a'j, oscil'as mal'pli alt'e. La unu'a'j far'iĝ'as ’varm'a'j’, la ali'a'j est'as kompar'e al la unu'a'j ’mal'varm'a'j’. Ne'grav'e, ĉu ni hejt'as plu, ĉu ni ĉes'as hejt'i, post cert'a temp'o tiu ord'o mal'ord'iĝ'os. Se ni hejt'os plu, ĉiu'j molekul'o'j far'iĝ'os proksim'um'e sam'e varm'a'j, ĉiam pli sam'grad'e; se ni ĉes'as hejt'i, ĉiu'j molekul'o'j iom post iom perd'os varm'o'n, do oscil'ad'o'n. La proces'o tendenc'as al mal'ord'o. Sed tia proces'o ne okaz'as nur en'e de la ĉambr'o, sed en tut'a univers'o. Fizik'ist'o'j parol'as pri la termik'a mort'o de la univers'o.

La tut'a univers'o mov'iĝ'as ek de la komenc'a ord'o al la fin'a mal'ord'o. Tiu leĝ'o hav'as nom'o'n entropi'o kaj konsist'ig'as la fam'a'n 2-an leĝ'o'n pri termo'dinamik'o.”

”Se tiel, ĉu la fenomen'o viv'o ne est'as efektiv'e romp'o kontraŭ tiu ĉi leĝ'o?” vek'iĝ'is Duŝ'a'n.

”Jes, tiel est'as. Romp'o sen'kompar'a. Sed ĝi ne est'as escept'o hazard'a kaj unu'op'a. Ebl'e ni eĉ pov'us ia'manier'e toler'i teori'o'n, ke unu'foj'e en la univers'o la hazard'o produkt'is ord'o'n en kompleks'ec'o de la viv'a ĉel'o. Sed ĉi tie tem'as pri tiom ampleks'a invad'o de la viv'o, en si mem komplement'a kaj kongru'a, ke est'as ver'a infan'aĵ'o, parol'i pri hazard'a lud'o de la blind'a natur'o. Ĉiu, kiu ne est'as propr'a'vol'e blind'a, dev'as agnosk'i — kaj ni esprim'u dank'o'n pro tio ankaŭ al Darwin — ke la tut'a viv'a mond'o est'as penetr'at'a de du tendenc'o'j:
tendenc'o de mem'konserv'ad'o kaj tendenc'o de evolu'o. Ili ambaŭ esenc'e kontraŭ'ag'as la baz'a'n tendenc'o'n de la natur'o: tendenc'o al mal'ord'o, al entropi'o.”

”Bon'e, sed kia'manier'e tiu'j du tendenc'o'j est'as konstru'it'a'j en'e de la materi'o, ke ĝi pov'as organiz'iĝ'i en ĉiam pli alt'e evolu'it'a'j'n sistem'o'j'n?” demand'is Tanja.

”En kibernetik'o valid'as regul'o, ke por ajn'a funkci'ant'a sistem'o est'as bezon'at'a'j tri element'o'j:
materi'o, energi'o kaj inform'o. Kaj la inform'o konsist'as el ord'ig'o, instrukci'o kaj en'hav'o. Komput'il'o ricev'as si'a'n inform'o'n de la hom'o. Iel ajn perfekt'a est'u maŝin'o, neniam ĝi pov'os mem'star'iĝ'i. Al ĝi mank'as la esenc'a organ'o, kiu nur'a kapabl'as iniciat'i kaj pri'juĝ'i — la person'ec'o. La maŝin'o hav'as gigant'a'n kapabl'o'n rapid'eg'e aranĝ'i tio'n, kio'n en'met'as en ĝi'n la hom'o — sed ĝi neniam el si mem star'ig'os demand'o'n. Biolog'o'j mal'kovr'is, ke ankaŭ en la ’komput'il'o’ de viv'a'j ĉel'o'j trov'iĝ'as cert'a ’program'o’. Tem'as pri la genetik'a kod'o DNA, nom'it'a ankaŭ ’du'obl'a spiral'o’. En tiu ĉi molekul'o est'as kod'it'a'j ĉiu'j inform'o'j pri tio, kia'manier'e el la koncip'it'a ov'o evolu'u nov'a viv'a est'aĵ'o; ĝis tia'j detal'o'j, kiel kolor'o de har'o'j, form'o de ung'o'j aŭ em'o pentr'i, se tem'as pri hom'a id'o. Ĉio, kio okaz'as en la uter'o, okaz'as laŭ la preciz'a program'o de tiu ĉi genetik'a kod'o. La fakt'o, ke la tut'a kresk'o kaj viv'o est'as kontrol'at'a de la ’tekst'o’ en tiu spiral'a molekul'o, surpriz'e memor'ig'as pri la unu'a fraz'o en la evangeli'o laŭ Johano:
’En la komenc'o est'is la Vort'o ... ’”

La tend'a tol'o mal'fort'e ond'is pro vent'et'o. La profesor'o dev'is laŭ'vic'e kuir'i, ali'a'j for'ir'is al la strand'o. Jun'a'j korp'o'j for'puŝ'is akv'o'mas'o'n kaj plen'iĝ'is de freŝ'a mar'aer'o. Super la fajr'o glugl'is akv'o kun ĉiu'j ebl'a'j legom'o'j kaj plant'o'j, kiu'j'n propon'as la ĉe'strand'a'j stand'o'j. La sun'o si'n ofer'is, kvazaŭ ĝi bril'us la last'a'n foj'o'n.

Tra vapor'o, kiu lev'iĝ'is el kaldron'et'o, vid'iĝ'is flu'et'ad'o de la naĝ'kalson'o de Georg'o.

”Ĉu vi do jam enu'is de ban'ad'o?” klin'iĝ'is Andre'o trans la kaldron'o'n.

”Ĉu vi trov'as?” mir'e rigard'is la profesor'o. ”Ĉu ni ne sen'vest'ig'is ĝis'nud'e kelk'a'j'n mal'nov'a'j'n jam fiks'iĝ'int'a'j'n antaŭ'juĝ'o'j'n kaj konvink'o'j'n?”

XI.

Pri abism'o'j intern'e'n; pri tio, kio'n dir'is la old'a sinjor'o el Königsberg; ĉu moral'o don'as profit'o'n ...

”Ĉar ni pli'part'e labor'os dum'nokt'e,” li respond'is, sen per tio i'o'n ajn pli preciz'e klar'ig'i.

Ili ver'e dorm'et'is ĝis la naŭ'a. Ver'dir'e ili trov'is la okaz'o'n bon'a, iom'et'e ili pov'is ĝu'i pli long'a'n rest'ad'o'n sur si'a'j matrac'o'j. Ĉu oni sur tiu'j ĉi jun'a'j, ne jam plen'e proporci'e el'kresk'int'a'j korp'o'part'o'j pov'us leg'i, ke ili lud'as la pilk'o'n de filozofi'a dialektik'o; ke ili en bel'a'j lud'manovr'o'j, lert'a lud'ruz'ad'o kaj en honest'a sport'a kondut'o prov'as ĵet'i la pilk'o'n en gol'ej'o'n de la ver'o?

Tut'e ne. La sun'o sur tiu ĉi haŭt'o sam'e intens'e provok'is est'iĝ'o'n de brun'a pigment'o kiel sur la haŭt'o de ajn'a person'o sur'strand'e. Ili'a specif'a pez'o kre'is en la akv'o la sam'a'n supr'e'n'puŝ'o'n, kiel se tem'us pri naĝ'ant'o, kies interes'o koncentr'iĝ'as al la rezult'o de sport'a vet'kur'o. Se tem'is pri ia diferenc'o, oni pov'us dir'i, ke en tiu'j ĉi sci'vol'a'j okul'o'j ek'bril'et'is je kelk'a'j luks'o'j pli da bril'o. Kiam la hom'o serĉ'as i'o'n tia'n, kio ne est'as vend'at'a en mem'serv'a'j vend'ej'o'j, en li trov'iĝ'as io reĝ'ec'a ...

Post'tag'mez'e ili for'vetur'is en la urb'o'n. Pra'aĝ'a faŭn'o de antaŭ milion'o'j da jar'o'j brul'is en ĉiu'j kvar cilindr'o'j de ili'a aŭtomobil'a motor'o kaj puŝ'is ili'n per permes'it'a'j 40 km po'hor'e kontraŭ la urb'o'centr'o'n. Se tiu naft'o est'is post'rest'aĵ'o de iam'a'j fiŝ'o'j, kiom da en'mar'a elegant'o oni for'brul'as je 100 km?

Se de sur'ter'a'j best'o'j:
kiom da am'ind'a'j muzel'et'o'j, kiom da petol'a'j orel'et'o'j kaj kornet'o'j, kiom da post'ĉas'a fort'o kaj ruz'o, kiom da kopulaci'a ard'o kaj super'viv'a lert'o est'as en'verŝ'it'a'j ĉe la benzin'staci'o, antaŭ ol la rad'o montr'ant'a konsum'gaŭĝ'o'n tri'foj'e turn'iĝ'as ...?

Ili halt'is antaŭ konstru'aĵ'o de ne'kutim'a form'o. Ĝi pov'us est'i cirk'a tend'o, sed tem'is pri kupol'o tro sfer'a. Pov'us tem'i pri art'kov'ej'o de io ajn ...

Super la en'ir'ej'o est'is ĉiz'it'e per bel'a'j klasik'stil'a'j liter'o'j:
PLANETARIUM. Ili el'aŭt'iĝ'is, la profesor'o park'is si'a'n vetur'il'o'n sub tre aĝ'a platan'o, por hav'i ĝi'n en'ombr'e. Tra pendol'pord'o ili ven'is en aŭl'o'n, kie ili unu'e vid'is kasbudon, kiel en kin'ej'o. Sur la vand'o'j pend'is bild'o'j de renom'a'j vir'o'j el pas'int'a'j temp'o'j, kiu'j rigard'is tra si'a'j tub'o'j aŭ barakt'is per si'a'j geometri'a'j instrument'o'j, cirkel'o'j kaj tri'angul'o'j. Apud'e fascin'a'j kolor'fot'o'j pri ali'a'j planed'o'j kaj mal'proksim'a'j sun'sistem'o'j.

Andre'o por ĉiu'j aĉet'is en'ir'bilet'o'j'n. Deĵor'ist'o konduk'is ili'n en et'a'n amfiteatr'o'n, kiu memor'ig'is pri cirk'o. Nur, mez'e de ĝi ne trov'iĝ'is stang'o'j kun trapez'o kaj ali'a'j gimnastik'a'j il'o'j, sed ia'spec'a eks'mod'a kanon'o sur fort'a afust'o, sur si'a tut'a korp'o ekip'it'a per divers'dimensi'a'j vitr'a'j okul'o'j. Ili sid'iĝ'is sur benk'o'j.

Lum'o'j iom post iom esting'iĝ'is. La kupol'o, kovr'it'a per blank'a tol'o, far'iĝ'is pli kaj pli mal'hel'a, ĝis ĝi plen'e mal'aper'is. Tiam ili aŭd'is mal'laŭt'a'n muzik'o'n per harp'o. Ili trov'iĝ'is en plen'a mal'lum'o. Subit'e supr'e, kie antaŭ'e vid'iĝ'is tol'o, ek'bril'is unu'op'a'j stel'o'j. Pli kaj pli da ili. Kviet'a bariton'a voĉ'o komenc'is rakont'i pri fenomen'o'j, kiu'j montr'iĝ'is sur tiu ĉi et'a, sed tre konvink'a art'e'far'it'a firmament'o. Dum la eksplik'ad'o, lum'sag'et'o montr'is jen tiu'n, jen ali'a'n part'o'n de la stel'plen'a firmament'o.

Distanc'o'j ne est'is en kilo'metr'o'j. Ĉi tie ili ne est'as kategori'o. Ĉi tie oni dev'as kalkul'i per lum'jar'o'j. Ter'an'o preskaŭ ne pov'as imag'i, ke lum'o por si'a voj'o eĉ bezon'as temp'o'n. Tamen jam la sun'a lum'o vojaĝ'as ĝis ni iom'et'e pli ol ok minut'o'j'n. Ĝis la unu'a plej proksim'a stel'o kiel ni'a sun'o la lum'o bezon'as bicikl'ad'o'n de unu plen'a jar'o! Sed tio est'as ankoraŭ ni'a hejm'a kort'o. La diametr'o de la Lakt'a Voj'o (en kelk'a'j lingv'o'j ankaŭ Romia strat'o), do de iom pli grand'a stel'a ’vilaĝ'o’, en kiu nest'as ankaŭ ni'a sun'sistem'o kaj en'e de ĝi ni'a planed'o Ter'o, pov'as est'i tra'vojaĝ'it'a en proksim'um'e 100.000 jar'o'j! Da tia'j galaksi'o'j, eĉ mult'e pli grand'a'j ol ni'a Lakt'a Voj'o, trov'iĝ'as laŭ ĝis'nun'a'j pri'juĝ'o'j pli ol miliard'o ...

Ni'a'j sen'intenc'a'j astronom'o'j perd'is spir'o'n. En tiu'j dimensi'o'j eĉ la plej rapid'a raket'o, akcel'it'a per kemi'a karbur'aĵ'o, est'as helik'a pied'ir'ad'o. La planed'o Ter'o en tiu'j spac'eg'o'j est'as mal'pli ol pulv'er'o, kiu'n la kosm'a fleg'ist'in'o forges'is bala'i ... Ili ne plu aŭd'is la muzik'o'n. Eĉ la eksplik'ad'o'n ne. Ili ek'hav'is impres'o'n, ke ne ekzist'as plu io ’supre’ kaj ali'o ’mal'supr'e’, ke trov'iĝ'as nur plu abism'eg'o'j, en kiu'j oni dron'as kaj ĝis'fin'e perd'iĝ'as, se ekzist'as io por perd'iĝ'i ...

Ekster la planetari'o ili sent'is svarm'o'n en si'a'j okul'o'j kaj apenaŭ i'o'n pov'is vid'i. Ili ŝancel'e paŝ'et'is, kvazaŭ ili est'us beb'o'j, kiu'j ne jam lern'is paŝ'i. Apud la planetari'o trov'iĝ'is et'a zoologi'a ĝarden'o por reptili'o'j. Inter serpent'o'j kaj kameleon'o'j ili aranĝ'is si'a'j'n impres'o'j'n. Duŝ'a'n demand'is al si'a profesor'o:
”Ĉu la univers'o de ĉiam est'as tia?” — Andre'o si'n turn'is de la basen'o kun du krokodil'o'j:
”Sam'e, kiel la fiks'a'j stel'o'j efektiv'e ne est'as fiks'a'j, sed ili fakt'e eg'e rapid'e mov'iĝ'as — ni'a sun'o ekzempl'e preskaŭ du'dek kilo'metr'o'j'n po sekund'e en la direkt'o de la stel'sistem'o Herkul'o — tiel ankaŭ la univers'o kiel tut'o ne de ĉiam est'as tia, kia ĝi nun est'as, kvankam por ni'a'j okul'o'j ĝi ŝajn'as fiks'a.”

”Tiel ŝajn'as. Laŭ la teori'o de Lametrie, kiu nun'temp'e ĝu'as ĝeneral'a'n akcept'o'n, la univers'o, kia'n ni kon'as, est'iĝ'is antaŭ 10-15 miliard'o'j da jar'o'j. Tiam ia'spec'a ’pra'atom'o’, en kiu laŭ tiu ĉi teori'o est'is kun'prem'it'a la tut'a nun'a mas'o de la univers'o, eksplod'is — kaj post tio ek'est'is sistem'o de element'o'j, est'iĝ'is la nun'a form'o de materi'o, est'iĝ'is stel'a kaj inter'stel'a materi'o kaj stel'ar'sistem'o'j, kiu'j ĉiam pli rapid'e distanc'iĝ'as de tiu supoz'at'a eksplod'centr'o.”

”Bon'e ...” inter'ven'is Adela, ”sed tio ja signif'as, ke antaŭ'e est'is neni'o krom tiu pra'atom'o. Se tiel, do bezon'iĝ'as tiu fam'a Diofingro, por ke el neni'o est'iĝ'u io:
unu'e tiu pra'atom'o kaj post la supoz'a eksplod'o la nun'a univers'o ...”

”Ĉio, kio'n vi dir'is, son'as sufiĉ'e raci'e!” ŝi'n laŭd'is la profesor'o.

”Sed mi pli entuziasm'iĝ'as pri la model'o de la etern'a univers'o, kiu jen eksplod'e ekspansi'as, jen invers'e koncentr'iĝ'as kaj tiel sen'fin'e kaj ne bezon'as komenc'ant'o'n kun di'a atribut'o por ĝi'n kre'i, kio'n vi opini'as?” ŝi rond'ig'is si'a'j'n lip'o'j'n, ruĝ'a'j'n kiel post la konsum'o de la eden'a pom'o ...

”Bon'a filozof'o evolu'as nur tie, kie trov'iĝ'as bon'a kontest'ant'o ...” rimark'is sinjor'in'o Majda, kiu ne pov'is si'n dispon'ig'i al admir'o de iu venen'a lacert'o. La profesor'o donac'is si'a'n rid'et'o'n ankaŭ al ŝi. Ek'reg'is cert'a'grad'a streĉ'o.

”Ĉu vi neni'o'n dir'os?” montr'is zorg'em'o'n Duŝ'a'n, kiu ceter'e tut'e fid'is al si'a profesor'o, se tem'is pri mal'facil'a'j problem'o'j.

”La univers'o dispon'is por si'a evolu'o pri dek'kvin miliard'o'j da jar'o'j, dum vi ne pov'as pacienc'i eĉ dum unu sol'a minut'o ...” lud'is sever'ec'o'n Andre'o. ”Sed bon'e, ni pri'diskut'u la afer'o'n!” li fin'fin'e kap'jes'is.

”Ĉiu'j afer'o'j, fenomen'o'j, kiu'j ekzist'as, est'as tia'j, ke vi pov'as ili'n kalkul'i, ĉu ne?”

”Special'e, se tem'as pri tiel simpl'a'j kaj sam'tip'a'j mezur'unu'o'j, kiel la temp'o de unu jar'o, ĉu ne?”

”Sed, dir'u, ĉu pov'us ekzist'i la temp'o de unu jar'o aŭ de kelk'a'j jar'o'j, kiu'n vi ne pov'us kalkul'i, kaj ĝi'n adici'i al jam kon'at'a temp'o?”

”Se mi pov'as kalkul'i ajn'a'j'n jar'o'j'n, do mi pov'as kalkul'i ĉiu'j'n, kiu'j pov'as ekzist'i!” konklud'is Adela.

”Do, ĉu tiel la tut'a temp'o jam pas'int'a ia'manier'e est'as kalkul'it'a temp'o?”

”Sed, se kalkul'it'a, do ankaŭ fin'a. Tio, kio'n oni pov'as kalkul'i, ĉiam est'as fin'a, lim'ig'it'a afer'o, eĉ se la kalkul'o est'as ne'imag'ebl'e grand'a, ĉu?”

”Ĉu vi vol'as dir'i, ke sen'fin'o tiel tut'e ne ekzist'as?” la knab'in'o komenc'is kompren'i.

”Ĝi ekzist'as kiel noci'o, kiu por neni'u konkret'a fenomen'o est'as aplik'ebl'a. Ĉio, kio konkret'e ekzist'as, est'as kalkul'ebl'a kaj kalkul'it'a. Tio, kio'n oni ne pov'as kalkul'i, se tem'as pri ni'a materi'a mond'o, tio simpl'e ne ekzist'as. La jar'o'j'n oni pov'as kalkul'i, do ili ekzist'as. Sed da ili ne est'as sen'fin'o, sed iu fin'a nombr'o. Se ekzist'us sen'fin'o da jar'o'j, do apud tiu'j jar'o'j, kiu'j'n oni pov'as kalkul'i, dev'us ekzist'i ali'spec'a'j, kiu'j'n oni ne pov'us kalkul'i ...”

”Sed kio pri la sen'fin'a seri'o de negativ'a'j nombr'o'j, tio tamen ekzist'as, ĉu?” Adela prov'is trov'i si'a'n last'a'n ŝanc'o'n de eskap'o.

”En tiu'n kapt'il'o'n fal'is eĉ la fam'a profesor'o Bertrand Russel. Sed tio ne ŝanĝ'as la afer'o'n. Ankaŭ la sen'fin'a seri'o de negativ'a'j nombr'o'j est'as nur abstrakt'a noci'o. Kaj, ĉef'e, ĝi ne signif'as sen'fin'o'n, sed nur mal'ferm'o'n de la seri'o, ke oni ĝi'n pov'as kontinu'i. Sed kvankam vi pov'as ĝi'n laŭ'plaĉ'e kontinu'i, ĉiam vi dir'os iu'n fin'a'n nombr'o'n, neniam la sen'fin'o'n!”

”En konkret'a senc'o cert'e ne. Oni pov'as nur sen'ĉes'e al'don'i fin'a'j'n nombr'o'j'n, sed oni neniam ating'as sen'fin'o'n.”

Est'iĝ'is silent'o. Ek'mank'is argument'o'j. La logik'o de la profesor'o est'is strikt'a. La mond'o est'as en si'a daŭr'o sen'kontest'ebl'e fin'temp'a — kaj se ĝi tiu'logik'e iam hav'is komenc'o'n, ĝi bezon'is la Komenc'ant'o'n.

”Sed, bon'vol'u dir'i, kia'manier'e Di'o mem pov'us est'i sen'fin'a, se la mond'o tia ne pov'as est'i?” en'miks'iĝ'is Georg'o.

”Vi surpriz'as mi'n pozitiv'e pli kaj pli,” Andre'o laŭd'is si'a'j'n disĉipl'o'j'n. Post'e li respond'is al Georg'o:
”Se Di'o aparten'us al la sam'a seri'o de fin'a'j afer'o'j, kiu'j'n ni pov'as kalkul'i, do ankaŭ por Li valid'us la sam'o:
kiel ek'est'is Li?

Sed Di'o est'as ali'manier'e sen'fin'a, kiel est'as sen'fin'a la abstrakt'a geometri'a fenomen'o, la rekt'a lini'o. Di'o ne daŭr'as per sen'fin'a al'don'ad'o de fin'a'j temper'o'j, sed Li sam'temp'e viv'as la sen'fin'o'n, ĉar Li viv'as ekster ĉiu'j temp'o'j, ekster ĉiu'j dimensi'o'j.

Di'o hav'as nek spac'a'n nek temp'a'n dimensi'o'j'n, tio est'as Li'a etern'ec'o.”

Tiam Tanja ek'kri'is:
”Do la astronomi'o sen'per'e pruv'as la ekzist'o'n de Di'o, ĉu?”

”Jes, ĝi pruv'ad'as Li'n, sed ĝi ne pov'as Li'n al ni montr'i, ĝi ne pov'as Li'n al ni fin'pruv'i. Ni jam dir'is:
pruv'o'j hav'as nur kondiĉ'a'n valor'o'n. Fin'fin'e ni dev'as ankaŭ al la fort'o de la pruv'o'j kred'i. Ni dev'as logik'o'n kredit'i per moral'a vol'o kaj kred'o.”

”Ĉu vi vol'as dir'i, ke la materi'ism'o, kiu instru'as, ke la kosm'o est'as sen'fin'a spac'e kaj temp'e, est'as en konflikt'o kun la scienc'o?” insist'is ĉe si'a pozici'o Adela.

”Unu'e:
tia asert'o ne aparten'as al la kompetent'o de la scienc'o, ja oni ĝi'n ne pov'as kontrol'i. Sed ke ĝi kontraŭ'as la logik'o'n, tio'n ni jam montr'is. Pri materi'ism'o ni dev'os parol'i ankaŭ ali'okaz'e. Nun mi dir'os nur, ke ne tem'as nur pri la konflikt'o de la materi'ism'o kun baz'a logik'o. Ĝi trov'iĝ'as ankaŭ en konflikt'o kun element'o'j de la fizik'o.”

”En'kadr'e de fizik'o vi cert'e aŭd'is anekdot'o'j'n pri strang'ul'o'j, kiu'j prov'is konstru'i i'a'n perpetuum mobil'e, maŝin'o'n, kiu sen'fin'e mov'us si'n mem, sen ekster'a energi'o. Vi'a instru'ist'o klar'ig'is al vi, ke tia maŝin'o princip'e ne est'as ebl'a.”

”Nu, la materi'ism'a doktrin'o en si'a esenc'o asert'as tamen ĝust'e tio'n, ke tia perpetuum mobil'e ne nur ebl'as, ke ĝi jam ekzist'as kiel don'it'a fakt'o.”

”Se la univers'o est'us de ĉiam, kiel instru'as la materi'ism'o, kaj evident'e ĝi mov'iĝ'as kaj ĉiam mov'iĝ'is, do ĝi kiel tut'o est'as perpetuum mobil'e, ĉar ĝi ne pov'as ricev'i energi'o'n de ie ekster'e, ja ĉiu'j ’ekster'o'j’ jam inkluziv'iĝ'as en la univers'o mem.”

”Vi do asert'as, ke la materi'ist'o ne lern'is la element'lern'ej'a'n fizik'o'n kaj ver'e kred'as, ke perpetuum mobil'e ekzist'as?”

”Ne nur tio'n. Por ver'a materi'ist'o perpetuum mobil'e est'as la esenc'a baz'o kaj supoz'o por klar'ig'i la materi'a'n mond'o'n.

Frideriko Engels dir'as, ke mov'iĝ'o est'as manier'o, laŭ kiu la materi'o ekzist'as. Tio est'as nur ali'a lingv'a redakt'o de la sam'a ide'o:
ke perpetuum mobil'e ekzist'as, ke la tut'a univers'o est'as tia maŝin'o ...”

”Sed, sinjor'o profesor'o,” nun eĉ Duŝ'a'n prov'is advokat'i favor'e al materi'ist'o'j, ”tia'j hom'o'j kiel Engels ĉiu'kaz'e ne est'is idiot'o'j. Kiel vi klar'ig'as al vi la fakt'o'n, ke ĝust'e li, kiu surpriz'is si'a'j'n sam'temp'ul'o'j'n per si'a profund'a sci'o pri matematik'o kaj natur'scienc'a'j afer'o'j, pov'us asert'i i'o'n tiel stult'a'n?”

”Kred'u al mi Duŝ'a'n,” iel lam'e dir'is la profesor'o, ”ke tio ankaŭ por mi est'as grand'a enigm'o. Kia'manier'e la hom'o, kiu lud'is per integral'o'j, kiu sci'is ĉiu'n nov'aĵ'o'n el la evolu'o de fizik'a kaj ali'a'j natur'scienc'o'j, kia'manier'e tiel klar'a spirit'o pov'is kred'i je tiom'a sen'senc'aĵ'o, kiel mem'mov'iĝ'o de materi'o kaj mem'est'iĝ'o de la viv'o ...”

”Do klar'ig'o ne trov'iĝ'as, ĉu?” ek'tim'is Tanja laŭ si'a knab'in'a manier'o.

”Mi opini'as, ke ia'spec'a klar'ig'o tamen trov'iĝ'as. Ni rigard'u tiel:
Ekzist'as grand'a fak'ul'o, ni dir'u, pri mon'o kaj financ'a'j sistem'o'j. Oni tia'manier'e pov'us atend'i, ke tia hom'o hav'os raci'a'n rilat'o'n al la mon'o. Tamen — ali'a, mult'e mal'pli fak'e lert'a hom'o ebl'e ĝust'e pri'juĝ'as, ke la mon'o ne pov'as feliĉ'ig'i la hom'o'n, dum la unu'a, la fak'ul'o, ebl'e idol'os la mon'o'n, vid'os en ĝi fetiĉ'o'n.”

”Sed kio pov'as al eĉ tiel fort'a cerb'o ombr'ig'i la rigard'o'n, ke li ne trov'as raci'a'n respond'o'n?” dir'is Adela.

”La ĉef'a erar'o de mult'a'j intelekt'ul'o'j est'as, ke ili unu'e difin'as, kia est'u la solv'o, kiu'n ili prov'as ’trov'i’ kaj post'e ili ĝi'n nur ŝajn'e serĉ'as. Efektiv'e ili el ĉiu'j trov'it'a'j element'o'j implic'as en si'a'n konklud'o'n nur tiu'j'n, kiu'j ne kontraŭ'as ili'a'n anticip'a'n atend'o'n kaj imag'o'n. Bon'vol'u nur konsider'i, kiel la ver'e super'inteligent'a kaj instru'it'a amik'o de Marx, Frideriko Engels, prov'is nul'ig'i la du'a'n leĝ'o'n pri termo'dinamik'o de Clausius, pri kiu ni hieraŭ diskut'is!”

”Ĉu tem'as pri tio, ke la univers'o tendenc'as al ĝeneral'a ekvilibr'o kaj mal'ord'o, do sekv'e al temperatur'a mort'o?” dir'is Duŝ'a'n.

”Jes, ĝust'e pri tio. Tiu ĉi leĝ'o ĉiu'kaz'e ne est'as argument'o por materi'ism'a imag'o pri la mond'o. Se la mond'o iam dev'os ’esting'iĝ'i’, do ĝi iam dev'is kun cert'ec'o ’ek'brul'i’. Tio'n ĝi ne pov'as far'i mem. Mem ĝi pov'as nur esting'iĝ'i. Do nepr'as fort'o, kiu ne est'as fort'o de tiu ĉi mond'o. Nepr'as la Spirit'o. Kaj tiu Spirit'o ĝen'is la an'o'n de la manĉestr'a burĝ'a rajd'klub'o Frederik'o'n Engels’on. Tial li lanĉ'is kontraŭ Clausiuson tiu'n ĉi rid'ind'a'n riproĉ'o'n:
’Tio signif'as ... , ke la energi'o dev'is est'i kre'it'a, ke ĝi do est'as kre'ebl'a, do detru'ebl'a. Ad absurdum!’ Por Engels do la bezon'o de origin'a kre'a akt'o, sekv'e Diekzisto, est'as pruv'o por tio, ke la fizik'ist'o Clausius erar'is. Se io est'as ’ad absurdum’, do cert'e tia manier'o argument'i! Ĉar oni ne vol'as, ke Di'o ekzist'u, oni ĉiu'n teori'o'n, kiu supoz'as tiu'n ekzist'o'n proklam'as absurd'a ... Sed por Engels la supoz'o de Di'a ne'ekzist'o kaj eĉ mal'permes'o de Li'a ekzist'o est'as pli ol nur supoz'o. Tio por li est'as religi'a dogm'o, kiu'n oni ne rajt'as pri'dub'i aŭ kritik'i. Kiam Engels rakont'as pri afer'o'j, kiu'j ne lig'iĝ'as kun tiu ĉi dogm'o, li rakont'as tut'e raci'a'j'n afer'o'j'n, foj'e eĉ scienc'nivel'a'j'n. Sed kiam li al'proksim'iĝ'as al la noci'o de Di'o, iu kaŝ'it'a ordon'o el li'a intern'o far'as en li'a cerb'o fuŝ'kontakt'o'n, ke li ne plu pov'as pens'i logik'e.”

Ĉi tie Adela atend'is por kapt'i si'a'n ŝanc'o'n ĉe la profesor'o:
”Sinjor'o profesor'o, ĉu ne sam'e blind'e proced'is ankaŭ religi'a'j hom'o'j, kiam ili ĉiu'n nov'a'n ek'kon'o'n pri'juĝ'is nur el la vid'punkt'o, ĉu tiu nov'a sci'o fal'ig'as cert'a'n bibli'a'n rakont'o'n kaj mond'percept'o'n aŭ ne?”

”Bedaŭr'ind'e,” trankvil'e dir'is Andre'o, ”bedaŭr'ind'e mi dev'as vi'n komplet'e prav'ig'i. Dum long'a temp'o ver'e tiel est'is kaj kelk'foj'e plu'e est'as. Sed ali'flank'e sam'e ver'as, ke ĉe kelk'a'j sufiĉ'e kompetent'a'j mens'o'j — kaj prefer'e mi dir'as sufiĉ'e kred'ant'a'j kor'o'j — neniam est'is kverel'o inter la kred'o kaj scienc'o, sen'rigard'e, kio'n tiu scienc'o asert'is pri la mond'o. Ver'a scienc'o, kiel em'is ĉiam de'nov'e emfaz'i grand'a modern'a aŭstr'a'brit'a filozof'o Karl Popper, star'ig'as nur tia'j'n hipotez'o'j'n, kiu'j'n oni pov'as princip'e erar'ec'ig'i, tio est'as per eksperiment'o aŭ simpl'e revizi'o refut'i. Ĉar oni per neni'u eksperiment'o pov'as refut'i la asert'o'n, ke anĝel'o'j ekzist'as, tiu ĉi tem'o ne pov'as aparten'i al la scienc'o. Ĝi aparten'as al la kred'o. Tiel kred'o kaj scienc'o, se scienc'o ne est'as nur mask'it'a negativ'a kred'o, neniam pov'as kolizi'i! Se ’la scienc'a social'ism'o’ kolizi'is kun religi'a kred'o, tio nur pruv'as, ke ĝi mem est'is religi'o kaj neniel scienc'o. Sed ali'flank'e est'as ver'o, kaj tiu'n ĉi fakt'o'n oni neniam sufiĉ'e bedaŭr'as, ke tro mult'a'j religi'an'o'j trem'is antaŭ la scienc'a'j laboratori'o'j, tim'ant'e pri si'a ’kred'o’, sam'e, kiel la unu'a'j apostol'o'j trem'is en la tang'ant'a boat'o kaj la Sinjor'o post'e riproĉ'is al ili mank'o'n de la kred'o.”

”Do vi asert'as, ke inter la scienc'o kaj religi'a kred'o princip'e neniam pov'as ek'est'i kolizi'o aŭ mal'kongru'o?” iom'et'e surpriz'it'e demand'is Georg'o.

”Neniam, se ĉiu el ili rest'as fidel'a al si'a kamp'o. Se la kred'o rakont'as pri super'natur'a, transcend'a mond'o kaj se la scienc'o rakont'as pri la natur'a mond'o, ne ekzist'as kolizi'a lok'o.

Est'as simil'e, kiel ĉe radiofoni'a'j ond'o'j, kiu'j ne pov'as kolizi'i kun la ond'o'j, kaŭz'it'a'j en akv'o per ĵet'it'a ŝton'o ...”

”Sed,” prov'is si'a'n bon'ŝanc'o'n Adela ankoraŭ'foj'e, ”se la scienc'o iu'n tag'o'n tamen sukces'us produkt'i art'e'far'it'a'n viv'est'aĵ'o'n, ebl'e eĉ inteligent'a'n, ni dir'u eĉ geni'ul'o'n?”

Ĉiu'j ek'rigard'is al Andre'o. Kio'n li dir'os pri tio ĉi? Oni pov'is trov'i en kelk'a eklezi'a pres'aĵ'o princip'a'n polemik'o'n kontraŭ tia ide'o. Kio'n do dir'os la profesor'o? Ĉu li proced'os sam'e kiel Engels, nur de la ali'a flank'o? Ĉu li do refut'os tia'n ebl'ec'o'n nur por sav'i kred'o'n je Di'o? Sed la profesor'o nur iom'et'e rid'is, kvazaŭ la demand'o ne tuŝ'us i'o'n tre grav'a'n:
”Kred'u al mi aŭ ne, eĉ mi mem foj'e lud'as per la pens'o, ke la scienc'o iam far'os ankaŭ tio'n. Kial fin'fin'e ne?”

”Diabl'e!” Georg'o el'ĵet'is la vort'o'n, kiu'n oni kutim'e ne uz'as ĉe filozofi'a'j disput'o'j, ”ĉu vi ne opini'as, ke sub tia supoz'o la ekzist'o de Di'o far'iĝ'us super'flu'a?”

”Neniel! Se io, do ĝust'e tia sukces'o de la scienc'o ver'e dev'us por ĉiam ferm'i la buŝ'o'n de la last'a ateist'o, se oni akcept'as la element'a'n logik'o'n!”

”Nun ankaŭ mi ne kompren'as vi'n!” desapont'it'e konfes'is Duŝ'a'n, kiu ceter'e al'kutim'iĝ'is al la logik'a'j kaj spirit'a'j ekzerc'o'j de la profesor'o sur li'a filozofi'a cirk'trapez'o. La profesor'o daŭr'e provok'e rid'is. Ili marŝ'et'is sub oliv'arb'o'j preter ĝarden'o'j per ruĝ'kolor'a hum'o. Frukt'o'j jam klar'e montr'is si'a'j'n form'o'j'n. Mank'is nur la matur'kolor'o. Andre'o komenc'is tiel:
”Adela, mi supoz'as, ke vi plej bon'e pov'as al mi respond'i, se mi demand'as vi'n pri la sekv'o ...”

”Dir'u al mi, kiu el du mebl'ist'o'j hav'as pli da ebl'ec'o fabrik'i tabl'o'n:
ĉu tiu, kiu unu'e desegn'as plan'o'n, se ne sur'paper'e, do almenaŭ en'kap'e — ĉu tiu, kiu tut'e hazard'e kaj sen'pri'pens'e met'as lign'o'tabul'o'j'n tie'n re'e'n kaj kruc'direkt'e'n, ili'n sen'plan'e seg'as kaj kun'najl'as, tut'e spontane'e, sen ajn'a ord'o?”

”Cert'e tiu pli ver'ŝajn'e i'o'n saĝ'a'n produkt'os, kiu unu'e far'as plan'o'n ...”

”Vi bon'e respond'is,” dir'is la profesor'o, ”sed nun dir'u al mi ankoraŭ, se vi hav'as em'o'n, kiu el ili du est'as model'o por la scienc'o:
ĉu tiu kun plan'o, ĉu tiu komplet'e spontane'a kaj hazard'kaos'a?”

”Bon'e, dir'u al mi la tri'a'n foj'o'n, Adela, ĉu ne ŝajn'as al vi, ke ĉio, kio'n don'is al ni la scienc'o, est'iĝ'is el ekster'ordinar'a pen'ad'o kaj plan'ad'o de la hom'a raci'o? Aŭ ĉu vi ebl'e kred'as, ke ĉio rezult'as el blind'a lud'ad'o kaj hazard'a eksperiment'ad'o sen'cel'a?”

”Mi opini'as, ke ĉio, kio aparten'as al la scienc'o, est'as rezult'o de cel'e orient'ig'it'a raci'a ag'ad'o kaj ne de blind'a hazard'o.”

”Nu, eĉ se en iu laboratori'o io mal'kovr'iĝ'us mem el pur'a hazard'o, tio ja foj'e okaz'as, tio tuj perd'iĝ'us kaj forges'iĝ'us, se la esplor'ist'o'j tio'n ne sci'us tuj registr'i kaj inkluziv'i en la tut'o'n.

Sed nun, Georg'o, bon'vol'u al mi dir'i:
Ĉu vi ne hav'as impres'o'n, ke por produkt'i la viv'o'n, eĉ special'e por artifik'e produkt'i inteligent'a'n est'aĵ'o'n, bezon'iĝ'us la kapacit'o de ĉiu'j plej bon'a'j cerb'o'j sur ni'a planed'o en plen'a akord'o de la funkci'ad'o?”

”Do, se tiel, kiel nun sen'rezerv'e vi mem konfirm'is, est'us iel strang'e kred'i, ke por la kre'ad'o de la inteligent'a'j est'aĵ'o'j aŭ eĉ nur de la plej primitiv'a'j viv'o'form'a'j est'aĵ'o'j en la natur'o la plej bon'a rimed'o est'us blind'a hazard'o, dum ĉe artifik'a produkt'ad'o la plen'e ord'ig'it'a pint'a raci'o, ĉu?”

”Mi pens'as, jes,” ne las'is si'n plu ĝen'i la profesor'o, ”ke la scienc'o, se io tia ver'e iam de ĝi est'us ating'it'a, tia'manier'e el'star'e demonstr'us la nepr'a'n bezon'o'n de la mens'o kaj de la am'o. Du element'o'j, per kiu'j labor'as la scienc'o — kaj per kiu'j labor'as Di'o!”

Est'is nokt'o. Trans la firmament'o etend'iĝ'is dens'e stel'plen'a Lakt'a Voj'o, ni'a stel'ar'a kort'eg'o kun diametr'o de 100.000 lum'jar'o'j. Ver'dir'e mal'grand'a ĉirkaŭ'dom'o kompar'e kun ali'a'j galaksi'o'j kaj ili'a'j dimensi'o'j. Tuj super ili'a'j kap'o'j bril'is la stel'ar'o'j Sagitari'o kaj Skorpi'o. Orient'e bril'is Agl'o kun si'a perl'o Altair'o. Post'e Cign'o, Lir'o kun si'a Veg'o. Okcident'e Virg'ul'in'o, iom post'e Arktur'o. Sekv'is du maŝin'o'j por transport'i la hom'a'n fantazi'o'n:
la Grand'a ĉar'o kaj la Mal'grand'a ĉar'o kun Venus'o ĉe timon'o. Ili marŝ'is en dens'a grup'o, la et'a nokt'a ekspedici'o.

”Ĉu ne signif'as, ir'i en nokt'o'n nun'temp'e, kvazaŭ ir'i en la mez'o'n de Afrik'o aŭ sur la pint'o'n de Kordiljeroj ...?” dir'is sinjor'in'o Majda.

”Tri afer'o'j'n ni for'pel'is de ni'a vizaĝ'o:
la mort'o'n, la sol'ec'o'n kaj la nokt'o'n,” konfirm'is si'a'n edz'in'o'n Andre'o.

”La mort'o dir'as, kio ni est'as; la sol'ec'o dir'as, kia'j ni est'as; kaj la nokt'o dir'as, kie ni trov'iĝ'as kaj kie'n ni ir'as.” La profesor'o evident'e decid'is parol'i enigm'e.

”Sed kiel pov'as la nokt'o i'o'n dir'i?” Tanja ne ĉes'is insist'i. La profesor'o halt'is. Ĉiu'j halt'is kun li. Ili atend'is, ke li fin'fin'e revelaci'os al ili la senc'o'n de la nokt'a ekspedici'o. Li dir'is:
”Vid'u, ĉu vi hav'as ide'o'n, kial en slav'a'j lingv'o'j oni lig'as la saĝ'ec'o'n kun la blu'a kolor'o, nom'ant'e la saĝ'o'n ’modrost’ — blu'aĵ'o? — Ne diven'u, mi tuj dir'os al vi. Kio'n vi vid'as, se vi rigard'as en la profund'o'n de la univers'o? Ĉu ne la blu'a'n kolor'o'n? Kio'n vi vid'as, se vi rigard'as en la profund'o'n de la akv'o river'a, lag'a, mar'a? Ĉu ne de'nov'e la blu'a'n kolor'o'n? Hom'o'j, kiu'j pli oft'e direkt'as si'a'n rigard'o'n en la profund'o'n, ĉu ĉiel'a'n, ĉu akv'a'n, kie ili ne serĉ'as konkret'a'j'n objekt'o'j'n, sed la profund'o'n mem, kaj tiu profund'o ĉiam est'as blu'kolor'a, far'iĝ'as ali'a'j kompar'e kun la hom'o'j, kiu'j ĉiam direkt'as si'a'n rigard'o'n nur al la proksim'a'j aŭ distanc'a'j, sed ĉiam konkret'a'j objekt'o'j.

Ili far'iĝ'as saĝ'a'j, ĉar ili don'as prefer'o'n al la unu'a'vid'e ne'util'a kaj ne'interes'a abstrakt'a blu'a profund'o. Tial ni'a'j pra'patr'o'j nom'is tiu'j'n hom'o'j'n ’blu'kolor'a'j’, saĝ'a'j. En ni'a era'o nur mal'mult'a'j hom'o'j direkt'as si'a'n rigard'o'n en profund'o'n, ĉu ĉiel'a'n, ĉu akv'a'n. Ili post'kur'as per'okul'e nur plu konkret'a'j'n, util'a'j'n, aĉet'ebl'a'j'n kaj vend'ebl'a'j'n objekt'o'j'n. Tial ili far'iĝ'is amas'e banal'a'j, mal'saĝ'a'j.”

”Mi rakont'os al vi jen'o'n:
En orient'a Prus'land'o, en la tiu'temp'e flor'ant'a mir'ind'e bel'a urb'o Königsberg, kiu ni'a era'e sub la administr'a pov'o de banal'a'j hom'o'j kun eĉ pli banal'a mond'percept'o far'iĝ'is trist'e kaduk'a Kaliningorod, antaŭ du'cent jar'o'j viv'is unu vir'o de mal'alt'a statur'o, sed de eg'e alt'a spirit'o. Pli ol la pli'mult'o de li'a'j sam'temp'ul'o'j li bon'e orient'iĝ'is inter la stel'o'j kaj eĉ koncept'is tre grav'a'n teori'o'n pri la ek'est'o de la univers'o, kia'n ni kon'as. Kaj pli ol la pli'mult'o de li'a'j sam'temp'ul'o'j li bon'e orient'iĝ'is en la afer'o'j de hom'a intern'o, sur'baz'e de kiu'j li koncept'is propr'a'n etik'a'n instru'o'n, kiu dir'as:
Ag'u tiel, ke vi'a kondut'o pov'u far'iĝ'i la ĝeneral'a leĝ'o por ĉiu'j! Tiu ĉi vir'o tiel bon'e sci'is, pri kio tem'as, kiam li en la konklud'a ĉapitr'o de si'a probabl'e plej grav'a libr'o formul'is jen'o'n:
’Du afer'o'j plen'ig'as la kor'o'n per ĉiam pli grand'a konstern'o kaj tim'respekt'o, kiam mi pri ili medit'as: la stel'plen'a firmament'o super mi kaj la moral'a leĝ'o intern'e de mi.’ — Tio tiel impres'is li'a'j'n sam'urb'an'o'j'n, ke ili tiu'n ĉi pens'o'n ĉizelis sur li'a'n tomb'ŝton'o'n. La nom'o de ĉi tiu vir'o est'as Immanuel Kant. Kaj la ĉizelitaj vort'o'j est'as esprim'o de la hom'a saĝ'o.”

Ĉiu'j turn'is si'a'n rigard'o'n supr'e'n, al la bril'ant'a'j skrib'sign'o'j, kiu'j'n preskaŭ neni'u plu kapabl'as leg'i, kvankam ili tiom mult'e dir'as. Kiel perd'it'a si'n sent'as hom'o sub tiu'j gigant'a'j mond'o'j.

Sed Adela ne sent'is si'n ekstrem'e perd'it'a kaj star'ig'is jen'a'n demand'o'n:
”Ĉu tia moral'a leĝ'o ver'dir'e don'as profit'o'n?”

La ali'a'j ŝtel'e inter'ŝanĝ'is rigard'o'j'n, kiel ajn tio en la sub'stel'ar'a mal'hel'o est'is ebl'e.

”Ĉu tio don'as profit'o'n aŭ ne, de'pend'as de tio, Adela, pri kia'spec'a profit'o vi pens'as ...” tut'e sen'embaras'e respond'is la profesor'o.

Georg'o prov'is help'i:
”Ver'ŝajn'e tem'as pri tio, ĉu la hom'o, kiu si'n ten'as je cert'a'j leĝ'o'j en si, hav'as pli aŭ mal'pli de la viv'o, kompar'e kun ali'a, kiu de tia'j lig'o'j liber'iĝ'is.”

”Tio'n ĉi vi eminent'e klar'ig'is,” afabl'is Andre'o, ”ĉu vi bon'vol'us sam'e bel'e klar'ig'i, kio'n signif'as la sintagm'o ’hav'i i'o'n de la viv'o’?”

”Nu, ĉu vi'a entrepren'o tiel rapid'e fin'iĝ'is? Iom'et'e antaŭ'e vi ambaŭ vol'is est'i plen'e liber'a'j por la donac'o'j de la mond'o — kaj nun vi ne sci'as dir'i, pri kiu'j donac'o'j tem'as ...”

”Tia'n respond'o'n ankaŭ mi pov'as akcept'i,” agnosk'is la profesor'o. Sed inter'ven'is sinjor'in'o Majda:
”Ĉu tio ne est'as la instru'o de old'a Epikuro? Ĉu oni de vi atend'u apog'o'n de la filozofi'o pri delic'o?”

”Tamen mi tio'n dev'as, se tio montr'iĝ'os ver'a,” la profesor'o ne las'is si'n mal'trankvil'ig'i kaj li kontinu'is:
”Do, ni inter'konsent'u, ke ni atend'as de la viv'o la ĝu'o'n. Sed ni est'u radikal'a'j. Ni postul'u la plej alt'a'n ĝu'o'n, kiu tut'e ebl'as.

”Bon'e!” konfirm'is unu'e nur Adela kaj Georg'o. Ali'a'j simpl'e ne pov'is kred'i je delic'em'o de la profesor'o — aŭ ili atend'is nov'a'n surpriz'o'n en form'o de paradoks'o, pri kiu'j la profesor'o jam est'is kon'at'a.

”Ĉu vi pov'as konfirm'i mi'a'n tez'o'n, ke ne ĉiu'j ĝu'o'j est'as sam'e grand'a'j — kaj ke, por ating'i la pli grand'a'n, oni foj'e dev'as rezign'i pri iu mal'pli grand'a?”

”En ord'o, sed inter la ĝu'o de bombon'lek'ad'o kaj tiu de la san'a dent'ar'o en plen'a aĝ'o oni nepr'e dev'as elekt'i, ja ili ekskluziv'as si'n reciprok'e.”

”Pigr'um'ad'o cert'e est'as ĝu'o. Sed diplom'o post la sukces'e fin'it'a maŝin'inĝenier'a fakultat'o ebl'e est'as eĉ pli grand'a ĝu'o, do oni dev'as rezign'i, ĉu pri la unu'a, ĉu pri la du'a ...”

”Sekv'e vi konfirm'as, ke tiu, kiu rezign'as pri bon'bon'o'j kaj pri pigr'um'ad'o, efektiv'e pli bon'e zorg'as por si'a'j ĝu'o'j ol iu ali'a, kiu prefer'as hav'i tuj'a'n ĝu'o'n de dolĉ'o kaj de pigr'o, kiu'j trov'iĝ'as sen'pen'e ĉe'man'e?”

”Bon'e tiel. Sed nun ni pri'parol'u ali'a'n afer'o'n. Kio'n vi opini'as:
se oni sur'mar'e subit'e dev'us for'las'i sub'akv'iĝ'ant'a'n ŝip'o'n kaj en'ir'i sav'boat'o'n, kiu el la pasaĝer'o'j pli sufer'us kaj kiu mal'pli?”

”Ver'ŝajn'e plej'e sufer'us tiu, kiu dev'us las'i sur'bord'e plej grand'a'n trezor'o'n de si'a'j hav'aĵ'o'j, dum relativ'e sen'zorg'a en'ir'us boat'o'n tiu, kiu krom si'a'j tol'aĵ'o'j kaj person'a'j neces'aĵ'o'j posed'us neni'o'n!” solv'is la task'o'n Georg'o.

”Preciz'e tiel est'as. Sed se mi ankoraŭ'foj'e demand'as:
Kiu laŭ vi'a opini'o, dev'us pli sufer'i, kiam subit'e ven'us la antaŭ'mort'a mal'san'o, ĉu tiu, kiu dum si'a viv'o mult'e si'n don'is al delic'o'j, ĉu tiu, kiu dum si'a viv'o ankaŭ mult'e pen'is kaj eĉ sufer'is?”

”Ver'ŝajn'e tiu, kiu viv'is facil'a'n ĝoj'plen'a'n viv'o'n, pli turment'e renkont'us mort'o'n ol tiu, kiu dum'viv'e mult'e sufer'is,” ankoraŭ'foj'e agnosk'is Georg'o.

Sekv'e ni'a last'a hor'o est'os decid'a:
ĉu ni pov'os akcept'i ni'a'n for'ir'o'n en trankvil'o, ĉu ne? Ĉu ne est'as logik'e, ke pli facil'e akcept'us si'a'n for'ir'o'n el la viv'o tiu, kiu dum si'a tut'a viv'o pen'is kaj sufer'is, ja la mort'o al li port'os liber'ig'o'n de tiu'j pen'o'j kaj sufer'o'j, dum mal'facil'e akcept'os si'a'n sort'o'n tiu, kiu per si'a mort'o perd'os si'a'n ĝu'ad'o'n, si'a'j'n delic'o'j'n? Ĉu ne dir'as la popol'a saĝ'o, ke plej bon'e rid'as tiu, kiu la last'a rid'as? Ĉu ne valid'as tio ankaŭ por plor'o, ĉu ne est'as tiel, ke la last'a plor'o est'as la plej terur'a? Ĉu en tiu moment'o ne trans'form'iĝ'us por la unu'a la tut'a ŝton'ar'o en or'o'n — kaj invers'e, ĉu la du'a ne plu vid'us subit'e en si'a or'trezor'o nur sen'util'a'j'n ŝton'o'j'n?”

”Ĉu ne valid'as do special'e por tiu, kiu ne kred'as je si'a post'mort'a viv'o, ke ĝust'e li dev'us plej zorg'em'e atent'i, kia est'os li'a last'a hor'o, ke ĝust'e li dev'us sever'e atent'i la moral'a'n leĝ'o'n en si, ja laŭ li'a sen'kred'o ne ekzist'as iu, kiu pov'us post la mort'o pli'facil'ig'i li'a'n situaci'o'n kaj la kvalit'o de li'a last'a hor'o plen'e de'pend'os nur de li'a tiu'temp'a moral'a ekvilibr'o? Ĉu ne est'as tiel, ke special'e tia hom'o ag'as saĝ'e, se li eĉ mem pli rezign'as pri la viv'delic'o'j ol hom'o'j religi'a'j, kiu'j tamen kred'as je help'o de supr'e?”

”Mi ne sci'as ver'e, sed kio pri religi'ul'o'j, ĉu ili ver'e ne hav'as la sam'a'n problem'o'n?” dir'is Adela.

Li efektiv'e ĝust'e ordon'as al ni ĝu'i li'a'n mond'o'n, kondiĉ'e ke ni respekt'u kelk'a'j'n lim'o'j'n. Li ŝat'as, ke ni ĝu'u en li'a mond'o.

Tiu, kiu kred'as en Li, ne sent'os si'n kiel ŝip'romp'int'o, perd'ant'a si'a'n tut'a'n trezor'o'n. La kred'ant'o supoz'as, ke li'a tut'a sur'ter'a ĝu'o li'n akompan'os trans'e'n. Ne en sav'boat'o'n, sed rekt'e ĝis la sav'bord'o, ĝis la solid'a ter'o, kiu neniam sink'os ...”

”Por ili ambaŭ, por tiu, kiu ne pov'as kred'i kaj por tiu, kiu tio'n pov'as, la plej profit'o'don'a solv'o est'as, serĉ'i nur la plej alt'a'n ĝu'o'n. Ne est'u kiel la unu'a kaj la du'a el la tri fil'o'j, kiu'j'n ili'a patr'o, kiel raport'as mult'a'j popol'a'j fabel'o'j, send'as en la mond'o'n serĉ'i mirakl'a'n trezor'aĵ'o'n — kaj ili en gast'ej'o'j konsum'as vojaĝ'mon'o'n, ricev'it'a'n de la patr'o kaj post'e si'n viv'ten'as kiel serv'ist'o'j en mal'liber'o. Est'u kiel la tri'a sagac'a fil'o, kiu ne las'as si'n log'i nek de dekstr'a nek de mal'dekstr'a flank'o, sed rajd'as rekt'e al si'a cel'o; dum'voj'e li kompat'as pri est'aĵ'o'j, ĉu best'a'j ĉu hom'a'j, kiu'j trov'iĝ'as en mizer'o aŭ mal'feliĉ'o, kaj post'e montr'iĝ'as, ke tiu'j de li pri'donac'it'a'j kaj help'it'a'j est'aĵ'o'j help'as li'n trov'i la trezor'aĵ'o'n kaj ĝi'n akir'i, kvankam ĝi est'as bon'e gard'at'a de drak'o kaj ali'a'j mit'a'j est'aĵ'o'j. Kiam li tiel akir'as si'a'n trezor'aĵ'o'n, li de'aĉet'as si'a'j'n du mal'saĝ'a'j'n frat'o'j'n el ili'a servut'ec'o. Tiel do. Kaj se iu al'don'e pov'as kred'i, ke la mort'o ne for'rab'os li'a'n trezor'o'n, sed kontraŭ'e, ĝi'n bon'e met'os en etern'a'n trezor'ej'o'n, do li pov'os dum si'a tut'a entrepren'o gaj'e fajf'i kaj sporad'e eĉ en'ir'i gast'ej'o'n kaj regal'i si'n per kruĉ'o de moral'e permes'it'a delic'o ...”

”Se tiel, do la religi'a kred'o est'as ...” komenc'is la fraz'o'n de konstern'o Adela.

”... la lern'ej'o de la plej alt'a ĝu'ad'o!” komplet'ig'is ĝi'n la profesor'o.

Sinjor'in'o Majda kaj Duŝ'a'n re'spir'is post la aventur'o de la epikura filozofi'o, por kiu surpriz'e pled'is la profesor'o. Si'a'manier'e re'komenc'is spir'i ankaŭ Adela kaj Georg'o.

Inter'temp'e la konstelaci'o sur'firmament'e ŝanĝ'iĝ'is. Venus'o mal'aper'is, sed nord'orient'e en la stel'sistem'o de Koĉer'o aper'is bril'a stel'o Kapel'o.

XII.

Pri tio, kiel la old'a Protagor'o ne pov'is proces'akir'i si'a'n honorari'o'n, pri tio, kia'manier'e oni fidel'u al si'a instru'ist'o kaj pri la trafik'regul'o'j ĉe konstru'ad'o de pens'o'j kaj fraz'o'j.

Jam ĉiu'j trov'iĝ'is ĝis'zon'e en la akv'o. Ili ĵet'ad'is inter si mal'pez'a'n pilk'o'n. Mar'akv'o sur'ŝpruc'is jen tiu'n, jen iu'n ali'a'n sur la brun'iĝ'int'a dors'o. La sun'o labor'eg'is, kiel por la ver'a sun'o dec'as. Sur la pri'radi'it'a'j haŭt'o'j oni pov'us sek'ig'i kurac'plant'o'j'n ...

Kiam ili jam perd'is spir'o'n, Duŝ'a'n lanĉ'is la pilk'o'n sub'arb'e'n. Ili el'ir'is el akv'o kaj rond'e sid'iĝ'is antaŭ ambaŭ tend'o'j.

Por i'o'n dir'i, Georg'o dir'is al la profesor'o:
”Vi ĝis nun neni'o'n dir'is, kia'manier'e ni pag'u al vi honorari'o'n por vi'a instru'o pri filozofi'o. La antikv'a'j grek'a'j sofist'o'j laŭ'rakont'e antaŭ'met'is impres'ig'a'j'n faktur'o'j'n ...”

Ĉiu'j ek'rid'is. Special'e sinjor'in'o Majda. Ankaŭ la profesor'o dev'is rid'i. Li pes'is ŝton'et'o'n en si'a man'o kaj respond'is:
”Kred'u al mi aŭ ne, kelk'ia'j mon'er'o'j mi'n bon'e pri'serv'us, sed mi ne kuraĝ'as skrib'i por vi faktur'o'n.”

”Tiu instru'ist'o de lert'a argument'ad'o, ali'vort'e sofist'o, kapt'iĝ'is en propr'a kapt'il'o.”

”Ĉi tio pov'us est'i,” ironi'mien'is la profesor'o, ”se la hom'o est'us la last'a instanc'o, la plej alt'rang'a est'aĵ'o — kaj se inter unu'op'a'j hom'o'j ne est'us diferenc'o'j.”

”Vid'u,” li puŝ'is si'a'n fingr'o'n en fajn'a'n mar'sabl'o'n, ”se la hom'o pretend'as est'i la mezur'o de ĉiu'j afer'o'j, do li dev'as hav'i proksim'um'e sam'a'j'n kvalit'o'j'n kiel tiu'j objekt'o'j, laŭ kiu'j oni mezur'as long'ec'o'n, pez'o'n, temp'o'n, temperatur'o'n ktp. Dir'u, kiu est'as tiu kvalit'o, kiu'n oni postul'as de bon'a mezur'il'o?”

”Ĝust'e tiel est'as. Tial la pra'metr'o est'as far'it'a el platen'o kaj ne ekzempl'e el vaks'o. Sed dir'u, kiu'j est'aĵ'o'j hav'as pli firm'a'n stabil'ec'o'n, ĉu pli aŭ mal'pli perfekt'a'j?”

”La pli perfekt'a'j. Ni jam konstat'is, ke ĉiu'j ŝanĝ'iĝ'o'j est'as sekv'o de mal'perfekt'o,” de'nov'e bril'is Duŝ'a'n.

”Tio est'as ver'a. Sed nun dir'u al mi, kie trov'iĝ'as la hom'o koncern'e perfekt'ec'o'n?”

”La hom'o pov'as el ĉiu'j est'aĵ'o'j plej proksim'iĝ'i al la perfekt'ec'o,” pli'bon'ig'is Tanja.

”Ver'ŝajn'e pli prav'as Tanja, ja se est'us tiel, kiel difin'is Adela, ni'a labor'o est'us vant'a, ĉar la hom'o'j jam est'us perfekt'a'j ...”

”Sed kial ĉiu'j hom'o'j dev'us est'is egal'a'j, egal'e perfekt'a'j, se la hom'o est'us la mezur'o de ĉiu'j afer'o'j?” demand'is Georg'o.

”Ĉar ne est'as tut'e egal'e, ĉu la mezur'o de ĉiu'j afer'o'j est'as Sokrat'o — ĉu, ni dir'u, Meleto, kiu li'n kun si'a'j kamarad'o'j antaŭ la atena tribunal'o akuz'is kaj fin'fin'e puŝ'is en la mort'o'n. Se iu dir'as, ke la hom'o est'as la mezur'o de ĉiu'j afer'o'j, li dev'as apud'e — sen'konsider'e la antaŭ'a'n rimark'o'n — dir'i ankaŭ tio'n, pri kiu hom'o konkret'e li pens'is, ja la hom'o'j est'as tre divers'a'j, do ankaŭ ili'a mezur'unu'o est'as tre divers'a ...”

”Bon'e,” Adela sat'iĝ'is de rond'ir'a parol'ad'o, ”sed io tamen dev'as est'i la mezur'o de la afer'o'j. Se ne la hom'o, kio do?”

”Se tem'as pri mezur'ad'o de natur'a'j fenomen'o'j, ni aranĝ'as inter'konsent'o'j'n, konvenci'o'j'n. Ni'a'j fizik'a'j mezur'o'j est'as inter'konsent'it'a'j, ni star'ig'is ili'n sur'baz'e de relativ'e plej stabil'a'j natur'a'j fenomen'o'j.”

”Sed kio pri la kamp'o de la hom'a intern'a viv'o, pri la kamp'o de moral'o kaj art'o, feliĉ'o kaj kontent'o?” Adela vol'is ir'i ĝis'fund'e'n.

”La art'o'n pri'juĝ'as cert'a spirit'a kapabl'o, kiu'n oni nom'as la bon'a gust'o.”

”Jes kaj ne. Ili est'as divers'a'j koncern'e ne tiel grav'a'j'n unu'op'a'j'n afer'o'j'n kaj detal'o'j'n. Sed ili akord'as en la afer'o'j esenc'a'j. Ekzempl'e:
pri la plej grand'a'j art'o'verk'o'j kaj pri la plej majest'a'j natur'a'j fenomen'o'j reg'as plen'a akord'o en pri'juĝ'o'j.

Vi ne trov'os hom'o'n, kiu pov'us serioz'e asert'i, ke La melos'a Afroditao est'as ne'estetik'a. Ke la katedral'o de Milano ne est'as bel'eg'a. Ke kontraŭ'as la hom'a'n gust'o'n pri bel'ec'o la ru ̧luma sun'sub'ir'o ... La demand'o pri mal'akord'o inter unu'op'a'j gust'o'j aper'as nur tie kaj tiam, kie kaj kiam la part'o de hom'o'j est'as ŝir'it'a de si'a'j radik'o'j aŭ tie, kie la soci'o komenc'as en ĉiu senc'o regres'i, dekadenc'i kaj kaduk'i. Konfucio dir'is, ke la ŝtat'o komenc'as dis'fal'i en la muzik'o ...”

”Kaj kio est'as tiu komun'a mezur'unu'o en la afer'o'j de la moral'o?” kontinu'is enket'ad'o'n Adela.

”La komun'a mezur'unu'o de la moral'o est'as la hom'a konscienc'o. La ĉef'a leĝ'o de la konscienc'o, do la baz'a mezur'unu'o de ĝi tekst'as jen'e:
’Kio'n vi vol'as, ke ali'a'j al vi far'u, far'u ankaŭ vi al ili!’ — En tio resum'iĝ'as ĉio. Ĉiu spirit'e san'a hom'o am'as si'n mem, do li vol'as, ke ankaŭ ali'a'j li'n am'u. Li ŝat'as ricev'i de ali'a'j bon'ec'o'n kaj pacienc'o'n, re'kon'o'n kaj kompren'em'o'n.

Sekv'e li regal'u ili'n per sam'a'j valor'aĵ'o'j! Ceter'e:
ne forges'u, ke tiu'n baz'a'n formul'o'n esprim'is ĉiu'j tradici'a'j mond'religi'o'j:
judaism'o, krist'an'ism'o, islam'o, budh'ism'o, hindu'ism'o, konfuciismo kaj ta'o'ism'o.”

”La Dekalog'o, dek Di'a'j ordon'o'j, kiu'j'n esenc'e akcept'as la tut'a hom'ar'o, eĉ se sub ali'a'j nom'o'j kaj formul'o'j, est'is sur Sinajo dir'it'a'j tiel laŭt'e, ke Hebre'o'j, kiel raport'as la Mal'nov'a testament'o, pet'is Moseon, aranĝ'i ĉe Jahveo pli mal'laŭt'a'n proklam'ad'o'n ...”

”Do de'nov'e la Di'a leĝ'o est'as tiu baz'a mezur'unu'o, sub kiu'n ni dev'as ni'n sub'ig'i ...” dis'rev'ig'it'e dir'is Adela.

”Laŭ vi'a plaĉ'o kaj gust'o vi pov'as vi'n sub'ig'i ankaŭ al leĝ'o'j de Hitler aŭ Stalin ...” ne pov'is evit'i iom'et'a'n sarkasm'o'n Andre'o.

En la kap'o'j de la jun'a'j filozofi'student'o'j dis'verŝ'iĝ'is cert'a hont'o'sent'o. Kiel neniam antaŭ'e ili sent'is, ke ekzist'as afer'o'j, en si mem tiel firm'a'j, ke pri ili dub'i kaj ŝerc'i est'as — aĉ-gust'e. Ili est'is sav'it'a'j pro la sen'kulp'a demand'o de Tanja:
”Kio pri tiu helen'a filozof'o Protagor'o? Kia'manier'e li kapt'iĝ'is en si'a'n kapt'il'o'n?”

”He, mi tut'e forges'is, tiel ni de'voj'iĝ'is ... Protagor'o instru'is filozofi'o'n kaj retor'ik'o'n al fraŭl'o, kiu vol'is far'iĝ'i advokat'o.

Ili inter'konsent'is, ke post la stud'ad'fin'o la fraŭl'o pag'os al li la instru'honorari'o'n post si'a unu'a ju ̧proceso, se li ĝi'n gajn'os.

Se li perd'os — tiu'grad'e la filozof'o fid'is pri la kvalit'o de si'a instru'o — li'a disĉipl'o ne dev'os pag'i.

La jun'ul'o bon'e lern'is ĉiu'j'n lingv'a'j'n gimnastik'aĵ'o'j'n kaj post la instru'a temp'o ne far'iĝ'is advokat'o, sed elekt'is ali'a'n profesi'o'n. La instru'ist'o, kiu si'n sent'is tromp'it'a, akuz'is li'n ĉe tribunal'o por ricev'i instru'honorari'o'n. Antaŭ la tribunal'o li tiel argument'is pri si'a rajt'o:
Se la proces'o'n gajn'os la iam'a disĉipl'o, li pag'u laŭ la inter'konsent'o, ja tem'os pri li'a unu'a proces'o. Sed se li la proces'o'n perd'os, li pag'u laŭ la verdikt'o de la tribunal'o. La juĝ'ist'o'j est'is sci'vol'em'a'j, kia'manier'e argument'os la akuz'it'a student'o. Li, fidel'a al la instru'o de si'a majstr'o, propon'is al la juĝ'ist'o'j, ke ili li'n liber'ig'u de la dev'o pag'i, sam'e tiel el du motiv'o'j:
se li la proces'o'n perd'os, do laŭ la inter'konsent'o kun la instru'ist'o, sed se li la proces'o'n gajn'os, do laŭ la verdikt'o de la estim'ind'a tribunal'o.

Nu, ĉar mi pren'as vi'n sam'tiel sagac'a'j disĉipl'o'j, mi ne aŭdac'as antaŭ'met'i ĉe vi mi'a'n faktur'o'n, por ke ne okaz'u al mi la sam'o, kiel okaz'is al la old'a Protagor'o el Abdero ...”

Ili laŭt'e rid'is. Ili ĉiu'j asert'is, ke ili si'a'n sci'o'n neniu'kaz'e mis'uz'us kontraŭ la interes'o de si'a instru'ist'o. Sed li dir'is al ili:
”Se vi ne uz'os vi'a'n sci'o'n ankaŭ kontraŭ mi, tio signif'as, ke mi vi'n mal'efik'e instru'is.”

”Fidel'o en filozofi'o ne est'as sam'tip'a kiel fidel'o al hom'o'j ĝeneral'e.”

”Kiel,” dir'is Tanja, kiu alt'e aprez'is fidel'o'n, ”rigard'u nur instru'ist'o'n pri gimnastik'o. Tiu hav'as mult'a'j'n komun'a'j'n ec'o'j'n kun la instru'ist'o pri filozofi'o. Gimnastik'instru'ist'o'j est'as hom'o'j, kiu'j si'a'temp'e mem okup'iĝ'is pri cert'a sport'a disciplin'o. Sed kiam ili far'iĝ'is pli aĝ'a'j kaj tiel ne pov'is plu ating'i pint'a'j'n rezult'o'j'n, ili komenc'is instru'i jun'a'j'n hom'o'j'n. Ĉu vi ne hav'as impres'o'n, ke bon'a lern'ant'o el motiv'o'j de fidel'ec'o kaj dank'em'o dev'us brems'i si'a'n kur'ad'o'n kaj mal'alt'ig'i si'a'n salt'ad'o'n por tiel ne disting'i si'n de si'a instru'ist'o?”

”Tio est'us en esenc'a kontraŭ'dir'o kun la cel'o kaj senc'o de la trejn'ad'o!” dir'is Adela.

”Do, vi vid'as, ke la fidel'o ne trov'iĝ'as en blind'a sekv'ad'o kaj post'lam'ad'o de la instru'ist'o. Kiu sport'ist'o est'as laŭ vi'a opini'o plej fidel'a al si'a instru'ist'o?”

”Tiel est'as. La instru'ist'o ne instru'is rest'ad'o'n ĉe jam ating'it'a'j rezult'o'j, sed ĝust'e super'ad'o'n de ili. Se tiel, do dir'u al mi, kio'n efektiv'e instru'as la instru'ist'o de la filozofi'o?”

”Kon'i la senc'o'n kaj ver'o'n pri la mond'o kaj laŭ tio viv'i!” recit'is Duŝ'a'n.

”Tiel est'as. Sed, ĉu la instru'ist'o instru'as jam kon'at'a'n kaj komplet'a'n ver'o'n pri ĉiu'j afer'o'j — aŭ ĉu li instru'as nur la manier'o'n, metod'o'n, kia'manier'e plej bon'e proksim'iĝ'i al la ver'o kaj kia'manier'e ĝi'n disting'i de la mal'ver'o?”

”Mi pens'as, ke prefer'e la du'a'n afer'o'n, ja ceter'e filozofi'o ĉes'us ekzist'i kaj far'iĝ'us nur'a histori'o pri si mem!” dir'is Adela.

”Jes, mi sam'e pens'as,” konfirm'is Andre'o. ”Sed nun bon'vol'u al mi dir'i:
ĉu pli fidel'as al la filozofi'a instru'o tiu disĉipl'o, kiu dum si'a tut'a viv'o nur ripet'as tio'n, kio'n li aŭd'is de si'a instru'ist'o — ĉu prefer'e la ali'a, kiu uz'is la akir'it'a'n sci'o'n por trov'i en la instru'o de si'a instru'ist'o mank'o'j'n kaj tru'o'j'n kaj lev'iĝ'as al pli alt'a kon'o?”

”Sekv'e ni dev'us dir'i, ke la fidel'o de filozof'o'j ne est'as en sen'kritik'a imit'ad'o de la instru'ist'o, sed ĝust'e en laŭ'ebl'e plej sukces'a super'ad'o de li'a instru'o. La grand'a Platon'o hav'is en si'a Akademi'o dek'o'j'n da disĉipl'o'j. Sed unu sol'a ver'e konserv'is si'a'n nom'o'n tra la tut'a histori'o. Tem'as pri Aristotelo, kiu apud si'a respekt'o al la instru'ist'o, tamen refut'is mult'a'j'n li'a'j'n ide'o'j'n kaj star'ig'is tia'n sokl'o'n de la filozofi'a konstru'aĵ'o, ke ĝis nun neni'u ĝi'n serioz'e pov'is anstataŭ'i per io pli konvink'a. Kaj ĝust'e li dir'is:
’Platon'o est'as mi'a amik'o, sed la ver'o est'as mi'a pli grand'a amik'o!’ — Jen tiel aspekt'as ver'a fidel'o de filozof'o'j!”

”Se tiel, do la plej fidel'a disĉipl'o ĉiam est'as tiu, kiu plej sukces'e super'as si'a'n instru'ist'o'n — kaj kontraŭ'e, la plej mal'fidel'a est'as tiu, kiu plej papag'e li'n imit'as, ĉu?” kontinu'is la pens'o'n Georg'o.

”Sed se tiel,” en'salt'is Adela, ”do la filozof'o Karlo Marx ĝis nun ne trov'is si'a'n ver'e fidel'a'n disĉipl'o'n, ja post'sekv'is li'n pli mal'pli nur la rot'o da epigon'o'j, kiu'j laŭ ni'a ĵus formul'it'a kriteri'o pov'as valid'i kiel tip'a'j mal'fidel'ul'o'j ...”

”Tio'n vi tre bon'e registr'is!” dir'is Andre'o. ”La fil'in'o'j de Marx, Jenny kaj Laura, okaz'e star'ig'is al si'a patr'o ar'o'n da demand'o'j, kia'j eĉ nun'temp'e kutim'as en mult'a'j gazet'o'j kaj magazen'o'j. La last'a demand'o est'is:
’Vi'a plej prefer'at'a el'dir'o ...’ Kaj la respond'o tekst'is en la latin'a:
De omnibus dubitandum — pri ĉio end'as dub'i. — Sekv'e, tiu, kiu ver'e vol'as ating'i la status'o'n de fidel'a disĉipl'o de Marx, ne pov'as ignor'i tiu'n li'a'n baz'a'n princip'o'n. Sed ni'a histori'o plen'as de ironi'o:
ĉiu, kiu nur iom'et'e prov'is pri'dub'i la doktrin'o'n de Marx, tuj est'is proklam'it'a ’revizi'ist'o’ kaj ’burĝ'a konservativ'ul'o’, kvazaŭ tiu'j ĉi est'us filozofi'a'j kategori'o'j. Est'i ’revizi'ist'o’ efektiv'e est'as por ĉiu filozof'o grand'a kompliment'o, ja la baz'a task'o de ĉiu eĉ ne nepr'e filozofi'ant'a, sed jam nur simpl'e inteligent'a hom'o, est'as revizi'i la ĝeneral'e valid'a'j'n koncept'o'j'n, hipotez'o'j'n kaj doktrin'o'j'n. Sen tio la hom'a scienc'o kaj saĝ'o por ĉiam rest'us sur la komenc'a nivel'o.”

”Kia'manier'e vi imag'as tia'n probabl'a'n ver'e fidel'a'n disĉipl'o'n?” demand'is Adela.

”Neni'u pov'as far'iĝ'i original'a, se li dum cert'a temp'o ne imit'is si'a'n instru'ist'o'n. Do li dev'as forges'i pri rapid'a modern'a karier'o kaj interes'iĝ'i pri tiu'j, kiu'j'n la modern'o preter'las'as aŭ flank'e'n'puŝ'as. Li dev'as akir'i solid'a'n instru'it'ec'o'n, sam'e kiel tio'n far'is Marx. Li dev'as leg'i la plej renom'a'j'n poet'o'j'n, kiel tio'n far'is Marx. Li dev'as ĉio'n sub'met'i al sen'kompat'a kritik'o, kiel predik'is, kvankam ne ĉiam far'is Marx. Kaj fin'fin'e, li dev'as sub'met'i al tiu kritik'o ankaŭ la doktrin'o'n de Marx mem:
el'fos'i la soci'a'j'n kaj spirit'a'j'n kial'o'j'n de li'a'j erar'o'j kaj flank'aĵ'o'j kaj atent'ig'i pri tio, kio tamen pov'as super'viv'i el li'a pens'sistem'o. Vi vid'as mem, Marx si'a'n ver'e fidel'a'n disĉipl'o'n daŭr'e atend'as sub la modest'e aranĝ'it'a tomb'o en la londona tomb'ej'o Highgate. Li'a'j ver'a'j disĉipl'o'j probabl'e est'as filozof'o'j kiel Nikolao Berdjajev, Karlo Popper, Leszek Kolakowsky kaj simil'a'j, kiu'j denunc'is la ĉef'a'j'n erar'o'j'n en li'a doktrin'o, kvankam ili el'ir'is ĝust'e el li'a instru'o.”

Sinjor'in'o Majda ofert'is et'a'j'n sandviĉ'o'j'n kaj te'o'n, pli'bon'ig'it'a'n per iom'et'e da vin'o.

”Mi tamen ne pov'as kompren'i, sinjor'o profesor'o, kia'n intenc'o'n vi post'sekv'is, rakont'ant'e al ni la anekdot'o'n pri Protagor'o ...” manĝ'ant'e si'a'n sandviĉ'o'n demand'is Adela.

”Mi vol'is vi'n atent'ig'i pri la signif'a part'o de la filozofi'o, sen kiu ni ver'dir'e ne pov'as progres'i.”

”Jes, sed nur mal'oft'e oni ĝi'n uz'as en ĝust'a senc'o. Hom'o'j por preskaŭ ĉiu afer'o, kiu ŝajn'as al ili kred'ebl'a, dir'as, ke ĝi est'as logik'a. Ver'dir'e tio ne hav'as lig'o'n kun la logik'o.

”La logik'o ne est'as io ali'a ol respekt'o pri la trafik'a'j leĝ'o'j en la kur'o de ni'a'j pens'o'j, por ke ili ne kolizi'u.”

”Mi ne kompren'as, kia'n lig'o'n la pens'ad'o hav'as kun la trafik'o?” pri'dub'is Duŝ'a'n.

”Fort'a'n. Se du vetur'il'o'j vetur'us el kontraŭ'a'j direkt'o'j sur la sam'a trak'o, ili nepr'e kolizi'us. La sam'o pov'as okaz'i, kiam ni fraz'e formul'as ni'a'j'n pens'o'j'n.”

”Nun mi kompren'as,” ĝoj'is Duŝ'a'n, ”se oni en la unu'a part'o de la fraz'o ekzempl'e i'o'n asert'as, kio'n la du'a fraz'o neg'as ...”

”Sed da logik'a instru'o trov'iĝ'as tut'a'j libr'o'j kaj ni ne hav'as plu tiom da temp'o!” esprim'is si'a'n zorg'o'n la sinjor'in'o.

”Ne grav'as. La tut'a logik'o baz'iĝ'as sur unu fraz'o, kiu'n oni pov'us nom'i la semafor'o de la filozofi'o.”

”Tio est'as en filozofi'o sam'e signif'a konstat'o, kiel en fizik'o la leĝ'o pri la ne'nul'ig'ebl'o de la materi'o!”

”Tio est'as la leĝ'o pri la ekskluziv'it'a kontraŭ'dir'ec'o. Sen konsider'i tiu'n ĉi leĝ'o'n oni ne pov'as pens'i kaj parol'i senc'o'hav'e, ja oni pov'us asert'i i'o'n ajn kaj ĉio hav'us la sam'a'n ŝanc'o'n est'i:
ĉu ver'a, ĉu ne'ver'a. Tio simpl'e signif'as, ke io blank'a ne pov'as sam'temp'e kaj sam'aspekt'e est'i ankaŭ nigr'a. Ke la mal'bon'o ne pov'as est'i sam'temp'e kaj sam'aspekt'e la bon'o. Ke la mensog'o ne pov'as sam'temp'e kaj sam'aspekt'e est'i la ver'o ...

Cert'a afer'o pov'as est'i blank'a aŭ nigr'a, bon'a aŭ mal'bon'a, ver'a aŭ mal'ver'a, sed neniam sam'temp'e kaj sam'aspekt'e ambaŭ el tio.”

”Se tiel, kia'manier'e do pov'as ekzist'i en la afer'o'j intern'a kontraŭ'dir'ec'o, kiu ili'n evolu'ig'as, kiel ni lern'is en la lern'ej'o?”

”Adela, tiu, kiu dir'as, ke intern'e de la fenomen'o'j trov'iĝ'as kontraŭ'dir'o'j, ne kon'as sufiĉ'e bon'e la noci'o'j'n, kiu'j'n li uz'as, se li dir'as ’kontraŭ'dir'o’ tie, kie li dev'us dir'i ’kontraŭ'ec'o’. En la mov'iĝ'ant'a objekt'o ne trov'iĝ'as kontraŭ'dir'o, sed jes la kontraŭ'ec'o inter la fort'o, kiu ĝi'n re'ten'as en origin'a pozici'o kaj la fort'o, kiu ĝi'n mov'as.”

”Est'as la sam'a situaci'o. Ankaŭ ĉi tie ne tem'as pri ver'a'j kontraŭ'dir'o'j, kiel tio'n nom'as marks'ism'a doktrin'o, sed pri simpl'a'j kontraŭ'ec'o'j, ja ceter'e la soci'o pov'us sam'temp'e kaj sam'aspekt'e ekzist'i kaj ne ekzist'i. Per tia saĝ'o oni ne pov'us mult'o'n aranĝ'i. Sed trov'iĝ'as kontraŭ'ec'o'j inter la tavol'o'j de la soci'o, inter riĉ'a'j kaj mal'riĉ'a'j, reg'ant'a'j kaj reg'at'a'j, kler'a'j kaj mal'kler'a'j, gvid'a'j kaj gvid'at'a'j, per'fort'em'a'j kaj ne'per'fort'em'a'j ktp. Tamen tio ne est'as kontraŭ'dir'o'j, sed simpl'a'j kontraŭ'ec'o'j. Tiu, kiu est'as riĉ'a, ne pov'as sam'temp'e kaj sam'aspekt'e est'i mal'riĉ'a.”

”Pro kio, vi pens'as, tamen tiom mult'a'j obstin'e uz'as la noci'o'n ’kontraŭ'dir'o’ tie, kie oni efektiv'e dev'us parol'i pri simpl'a kontraŭ'ec'o?”

”Filozofi'a'j sistem'o'j, kiu'j el'ĵet'is el si metafizik'o'n, mult'a'j'n esenc'a'j'n afer'o'j'n ne plu pov'as klar'ig'i. Tial ili est'as dev'ig'at'a'j kaŝ'e en'konduk'i metafizik'o'n sub ali'a nom'o. Sam'e, kiel fizik'ist'o'j dum long'a temp'o parol'is pri flogiston'o, ĉar ili ne pov'is el si'a'j kalkul'o'j klar'ig'i la fenomen'o'n de brul'ad'o, materi'ism'a'j filozofi'o'j bezon'as i'a'n simil'a'n kategori'o'n, do ili en'konduk'is la mister'a'n noci'o'n ’kontraŭ'dir'o’, kiu en ili'a sistem'o sorĉ'baston'e solv'as ĉiu'j'n problem'o'j'n. Se vi bon'e leg'as la doktrin'o'n de Marx, vi vid'as, ke ĉio tuj sen'problem'e klar'iĝ'as kaj efektiv'iĝ'as per'e de la vort'o ’kontraŭ'dir'o’. Ĝi funkci'as preciz'e sam'e kiel flogiston'o ĉe iam'a'j alkemi'ist'o'j! Se biolog'o kiel scienc'ist'o dev'as mir'i pri la fakt'o, ke funkci'as la viv'o, funkci'as laŭ la princip'o'j de plej alt'nivel'a raci'ec'o, li'a marks'ism'a koleg'o ne bezon'as plu mir'i — kaj tamen la kapabl'o kaj pret'ec'o mir'i est'as la baz'a kvalit'o de ĉiu filozof'o — ja li dispon'as pri sorĉ'a noci'o ’kontraŭ'dir'o’, kiu tuj ĉio'n klar'ig'as, almenaŭ li'a'opini'e klar'ig'as. Li met'as fingr'o'n sur si'a'n frunt'o'n kaj saĝ'mien'e dir'as al si:
’Jen la viv'o est'as rezult'o de la evolu'o, kiu'n lanĉ'is la intern'a kontraŭ'dir'o de la substanc'o ... ’ Nu, tiel. Li pov'as si'n kontent'ig'i per klar'ig'o ŝajn'e sufiĉ'a, sen bezon'o, ke li esplor'u la fakt'o'j'n kiel ver'a biolog'o tio'n far'as.”

”Sed, Di'o mi'a, sub tiu ĉi lit'kovr'il'o pov'as kaŝ'iĝ'i ĉio, kio'n oni vol'as hav'i ...” skandal'iĝ'is Duŝ'a'n.

”Kompren'ebl'e. Tia noci'o ŝtop'as ĉiu'n tru'o'n de ne'sci'o, sed sam'temp'e far'as ĉiu'n parol'ad'o'n sen'lig'a kaj relativ'a. Tre uz'ebl'a kaj oportun'a invent'o. Tia'manier'e oni pov'as ĉio'n dir'it'a'n proklam'i relativ'e ver'a. Se vi en pas'int'a temp'o aparten'is al kontraŭ'hom'a reĝim'o, ĉu nazi'a, ĉu komun'ism'a, vi pov'as elegant'e el'turn'iĝ'i, uz'ant'e la formul'o'n:
’Ekzist'as plur'a'j ver'o'j ...

’ — sen'konsider'e, ke ebl'e ĝust'e vi dum mult'a'j jar'o'j sang'o'plen'e persekut'is ĉiu'n prov'o'n trov'i ’ali'a'n veron’ ol tiu'n kia'n vi al'trud'is. Efektiv'e la truk'o de marks'ism'a noci'o ’kontraŭ'dir'o’ est'as nur prov'o, kia'manier'e prezent'i si'a'n doktrin'o'n ver'a, sen formal'e pek'i kontraŭ la logik'o. Do, la logik'o dev'as est'i anstataŭ'ig'at'a per ’dialektik'o’. Tiel ni pov'as iom post iom kompren'i la star'punkt'o'n de Paskal'o, ke logik'o'n oni dev'as kredit'i per bon'a moral'o ...”

Iu ĵet'is pilk'o'n en la akv'o'n. Jun'a'j korp'o'j si'n ĵet'is post ĝi, la akv'o kirl'iĝ'is en mult'a'j et'a'j gejser'o'j. Andre'o sid'is sur si'a ŝton'o. Li'a edz'in'o pren'is li'a'n kap'o'n en si'a'j'n man'o'j'n ...

XIII.

Kia'manier'e viv'as rab'ist'o'j kaj kio'n serĉ'as la ŝtel'ist'o en mem'serv'a vend'ej'o ...?

Ili el'ir'is el kin'ej'o. Streĉ'a franc'a krim'film'o Lig'o de ĝentleman'o'j. En ili'a'j orel'o'j daŭr'e eĥ'is ekscit'a film'muzik'o. Fin'fin'e oni dev'as sent'i kompat'o'n pri tiu'j ĝentleman'ec'a'j rab'ist'o'j.

Tiom da prepar'labor'o'j — kaj fin'fin'e oni si'n trov'as en polic'a vetur'il'o ... Ne est'as mult'a'j direktor'o'j, kiu'j en si'a'j firma'o'j invest'us tiel serioz'a'n labor'o'n kiel tiu'j ĉarm'a'j krim'ul'o'j.

”Ĉu ne est'as iel ne'kutim'a situaci'o, ke ĝust'e la filozofi'a koleg'ar'o ir'as spekt'i krim'dram'o'n ne ver'e ŝekspir'nivel'a'n?” kun man'o'j en si'a vaker'a pantalon'o dir'is Adela. Laŭ ŝi'a si'n'ten'o, akir'it'a post tro da vesternoj kaj televid'aĵ'o'j pri Travolta oni ŝi'n ne tro facil'e al'kategori'us seks'aparten'e. Ŝi'a'j gamb'o'j ĝis'zon'e kondut'is vir'stil'e. Ŝi'a kap'o per naz'et'o, brov'o'j kaj menton'o est'is trajt'it'a ĉarm'e in'e, sed kio'n far'i, se ŝi'a buŝ'o parol'is sam'e vir'ec'e ... Ŝi provok'is la profesor'o'n en etern'a'n kverel'ad'o'n, sed sam'temp'e ŝi est'is li'a plej bon'a disĉipl'o. Jes, est'is ia'manier'e bel'e hav'i si'a'flank'e la ĝentil'a'n modest'o'n de Tanja. Aŭ natur'san'a'n mal'delikat'o'n de Duŝ'a'n. Plej mal'mult'e kongru'is kun la filozofi'a klopod'ad'o de la tend'ar'o tiu tro et'a pret'ec'o por respekt'i fakt'o'j'n kaj logik'o'n, kiu'n pov'is propon'i Georg'o. Adela est'is dur'a nuks'o. Sed ĉiu frukt'o, kiu intern'e hav'as plen'gust'a'n kern'o'n, hav'as mal'mol'a'n ŝel'o'n. Ĝis la ver'a frukt'o'delic'aĵ'o oni pov'as ating'i nur per de manipul'o pik'it'a'j kaj frap'it'a'j fingr'o'j.

”Probabl'e la afer'o eĉ ne est'as tiel ekster'kutim'a,” trankvil'e dir'is la profesor'o. La grup'o de lok'a'j fraŭl'o'j kant'ant'e de'voj'iĝ'is en apud'a'n strat'et'o'n.

”Ĉiam laŭ'aspekt'e,” li kontinu'is, ”rab'ist'ec'o est'as unu el lim'a'j hom'a'j situaci'o'j. Sed ĉiu'j lim'a'j situaci'o'j est'as tre oportun'a'j por lern'i filozofi'o'n. La hom'o, trov'iĝ'ant'a en ekstrem'o, est'as kiel geometri'a model'o. Oni kompren'as la geometri'o'n de la mont'o, kiam oni stud'as konus'o'n. La hom'o'n oni kompren'as — ĉiam nur cert'a'grad'e, kompren'ebl'e — kiam oni stud'as rab'ist'o'n ...”

”Se tiel, do vi opini'as, ke la hom'o laŭ si'a esenc'o est'as rab'ist'o?” ek'tim'is Duŝ'a'n.

”Ver'dir'e, la hom'o efektiv'e laŭ si'a esenc'o est'as rab'ist'o. Tem'as nur pri tio, kio est'as la sol'e valor'a trezor'aĵ'o kiu valor'as ni'a'n rab'ist'a'n pen'o'n!”

dir'is Tanja, ne tro konvink'it'a pri moral'a'j avantaĝ'o'j de la rab'ist'a trib'o.

”Laŭ la unu'a rigard'o tio probabl'e est'as ver'a. Sed, ke hom'o'j risk'u si'a'n viv'o'n por tiu'j inflaci'a'j paper'aĉ'o'j, tio'n mi ne pov'as ver'e kred'i ...”

”Sed por tiu'j aĉ'a'j mon'bilet'o'j vi ricev'as kio'n vi vol'as hav'i, se vi ili'n hav'as,” insist'is Tanja.

”Do, ili tamen ne al'streb'as la mon'o'n, sed tio'n, kio'n ili per mon'o pov'as akir'i, ĉu ne?”

”Vid'u, ĝust'e ĉi tie kaŝ'iĝ'as la problem'o. Por vi'a mon'o vi ne pov'as ricev'i ĉio'n, kio'n vi ver'e dezir'as, sed nur tio'n, pri kio la hom'o'j kred'as, ke vend'iĝ'os kontraŭ la mon'o. Se tiel, do ĝust'e la rab'ist'o'j plej serioz'e pren'as la ĝeneral'a'n pri'juĝ'o'n pri tio, kio hav'as valor'o'n kaj kio ne, ja ili est'as pret'a'j por tiu'j valor'aĵ'o'j risk'i eĉ si'a'j'n liber'o'n kaj viv'o'n, si'a'n tut'a'n sort'o'n kaj ne nur relativ'e komfort'a'n sid'ad'o'n en iu bon'e pag'it'a posten'seĝ'o ...”

”Se mi bon'e kompren'as, vi eĉ simpati'as kun rab'ist'o'j kaj apologi'as pri ili'a'j far'o'j, ĉu?” dir'is Duŝ'a'n.

”Sankt'a Aŭgusteno en si'a libr'o De civitate De'i — pri la Di'a ŝtat'o — rakont'as anekdot'o'n pri Aleksandro la Grand'a. Kiam li sur'mar'e kapt'is pirat'o'n, li demand'is li'n, kial li est'as tio, kio li efektiv'e est'as, nom'e pirat'o. La pirat'o kviet'e kler'ig'is la regn'estr'o'n:
’Tial, mi'a reĝ'o, ĉar mi hav'as nur unu galer'o'n. Se mi hav'us tut'a'n ŝip'ar'o'n, mi est'us Aleksandro la Grand'a ... ’ La sprit'a anekdot'o bon'e montr'as, kiel relativ'a'j pov'as est'i la hom'a'j noci'o'j kaj pri'juĝ'o'j. Atent'u do:
mi ne apologi'as favor'e al rab'ist'o'j; sed mi asert'as, ke en la mond'o, kiu proklam'is materi'a'n trezor'aĵ'o'n la plej alt'a valor'o, ĝust'e la rab'ist'o'j kondut'as konsekvenc'e. La histori'o de rab'ad'o ne komenc'iĝ'as per en'romp'o en la templ'o'n, sed per muld'ad'o de la or'a bov'id'o, kiel raport'as la unu'a libr'o de Moseo ...”

”Jes, mi mem ne sci'as, kiel tio'n bon'e eksplik'i. Ni dir'u tiel:
Se iu pov'us for'ig'i la sun'o'n kaj met'i sur ĝi'a'n lok'o'n la petrol'lamp'o'n, tiu hom'o cert'e est'us mult'e pli grand'a fripon'o ol la ŝtel'ist'o, kiu post'e ŝtel'us tiu'n lamp'o'n. La unu'a pri'rab'us ni'n de la sun'o, dum la du'a pri'rab'us ni'n nur de io sen'valor'a.”

”Do vi est'as konvink'it'a, ke ankaŭ en ni'a ĉiu'tag'a viv'o iu for'pren'is aŭ almenaŭ ombr'ig'is la ver'a'n sun'o'n — kaj met'is tie'n facil'e ŝtel'ebl'a'n lamp'aĉ'o'n — kaj nun ĝust'e tiu hom'o plej laŭt'e skandal'iĝ'as super tiu, kiu tiu'n ĉi sen'valor'a'n fals'aĵ'o'n ŝtel'as de tiu minimum'ig'it'a firmament'o, ĉu?” dir'is Duŝ'a'n.

”Jes, pri tio mi est'as firm'e konvink'it'a. Kiam la hom'o'j star'ig'as sur la sokl'o'n de la plej alt'a valor'aĵ'o i'o'n tia'n, kia'n oni pov'as per per'fort'o, per ruz'o aŭ tromp'o for'pren'i, tiam ili mem produkt'as rab'ist'ec'o'n, ili mem est'as la plej grand'a'j rab'ist'o'j ...”

”Kaj tial vi opini'as, ke tiu'j, kiu'j'n oni kutim'e nom'as rab'ist'o'j, efektiv'e est'as eĉ pli bon'a'j hom'o'j ol tiu'j, kiu'j ili'n unu'flank'e persekut'as, sed ali'flank'e ili ni'n pri'rab'is mult'e pli esenc'e kaj fund'e, ĉu?” demand'is Tanja.

”Jes, ver'e. Tiu'j ĉi est'as du'obl'e mal'bon'a'j:
Unu'e ili for'ig'is la ver'a'n juvel'o'n kaj anstataŭ'ig'is ĝi'n per vitr'a fals'aĵ'o. Fin'fin'e ili eĉ tio'n ĉi vol'as posed'i kun plen'a cert'ec'o, sen ajn'a risk'o. Ali'flank'e la rab'ist'o hav'as du bon'a'j'n argument'o'j'n por si:
Unu'e, li sincer'e kred'as, ke en la trezor'ej'o trov'iĝ'as ver'a valor'aĵ'o, du'e, ĉar li pret'as por tiu trezor'aĵ'o risk'i si'a'n viv'o'n. Tial ne mir'u, se la unu'a oficial'a krist'an'a sankt'ul'o, proklam'it'a jam sur'kruc'e de Jesuo mem, est'as la rab'ist'o Dism'as’ ...”

”Bon'vol'u tamen dir'i, kia'manier'e oni pov'us trov'i la aŭtent'a'n trezor'aĵ'o'n, se oni ĝi'n for'ig'is de la sokl'o en trezor'ej'o kaj mult'a'j klopod'as akir'i fals'aĵ'o'n?” dir'is Adela.

”Ia'manier'e eĉ la rab'ist'o'j trov'iĝ'as sur la ĝust'a voj'o ...” la profesor'o insist'is ĉe si'a simpati'o kun la rab'ist'a klan'o. ”Jam Platon'o skrib'is, ke eĉ la rab'ist'a hord'o ne pov'as real'ig'i si'a'j'n plan'o'j'n, se ĝi almenaŭ intern'e de si'a rond'o ne respekt'as cert'a'j'n moral'a'j'n princip'o'j'n, kvankam ili la sam'a'j'n princip'o'j'n ekster de la rab'ist'a rond'o krud'e romp'as kaj mal'atent'as. Efektiv'e do eĉ la rab'ist'o'j sci'as pri la plej alt'a bon'o, ja sen part'a atend'o de ĝi ili eĉ ne pov'us real'ig'i si'a'n plej alt'a'n mal'bon'o'n!

Tem'as nur pri tio, ke ni kompren'u la diferenc'o'n inter la bon'o kaj la mal'bon'o. La unu'a hav'as si'a'n mem'star'a'n etern'a'n valor'o'n, dum la ali'a ekzist'as nur kiel parazit'o sur'ŝel'e de la unu'a.

Mal'bon'o'n oni pov'as ating'i nur, se oni almenaŭ part'e plen'um'as la bon'o'n. Oni pov'as rifuz'i obe'o'n al la reĝ'o nur, se oni eĉ pli strikt'e obe'as al la ribel'estr'o ...”

”Do, ĉu oni pov'us konstat'i, ke la moral'a viv'o est'as tiu plej alt'a valor'aĵ'o, al kiu ind'as kaj end'as streb'i?” demand'is Georg'o.

”Ni sekv'u la voj'o'n de la knab'et'o, kiu en la mem'serv'a vend'ej'o ŝtel'is i'a'n objekt'o'n, kia est'is li'a tendenc'o, kaj probabl'e ni laŭ li'a'j spur'o'j ating'os la ĝust'a'n punkt'o'n ...”

”Bon'e. Sed ĉu efektiv'e li vol'is hav'i ĉokolad'o'n? Li ne trezor'ig'is, sed manĝ'is ĝi'n. Al kio do li ver'e tendenc'is?”

”Li pov'us bon'e sat'iĝ'i hejm'e. Fin'fin'e li pov'us por tiu cel'o ŝtel'i pan'pec'o'n.”

”Bon'e. Li vol'is hav'i ĝu'o'n. Sed kio est'as la ĝu'o, ĉu ne io, kio ni'n super'as?”

”Se tiel, do la knab'et'o ne em'is nur hav'i ĉokolad'o'n, eĉ ne nur hav'i si'a'n delic'a'n ĝu'o'n, sed li vol'is hav'i tra'viv'aĵ'o'n, kiu plen'um'u al li ĉio'n tio'n, kio al li'a intern'o mank'as. Kaj kio al li mank'as? Kio al ni ĉiu'j mank'as? Ĉu ne tem'as pri trankvil'ig'o de ni'a profund'a mal'trankvil'o:
re'just'ig'o de ĉiu'j mal'just'aĵ'o'j, re'pag'o de ĉiu'j ŝuld'o'j, konsol'o pro la tut'a sufer'ad'o – kaj fin'fin'e akir'o de la fin'a anim'stat'o en mister'a etern'a est'ont'o ...”

”Ĝust'e tiel. Ankaŭ tiu knab'et'o ŝtel'is en la mem'serv'a vend'ej'o — neni'o'n ali'a'n ol la sav'it'ec'o'n mem. Kaj la rab'ist'a'j ĝentleman'o'j en la film'o, kiu'n ni ĵus spekt'is, rab'is la sam'a'n sav'it'ec'o'n. Ĉiu krim'ul'o kaj pek'ul'o ia'manier'e tamen ŝtel'as kaj kontraband'as la sav'it'ec'o'n!”

”Bon'e, se tiel, kial la pek'ul'o por ni est'as pek'ul'o, la rab'ist'o rab'ist'o, la ŝtel'ist'o ŝtel'ist'o, se tiu'j nobl'a'j ĝentleman'o'j ver'e okup'iĝ'as pri tiel alt'a afer'o kiel la sav'it'ec'o mem?” pri la dir'it'a konstat'o pri'dub'is Tanja.

”Vi'a demand'o hav'as si'a'n rajt'ig'o'n. Ili'a pek'o trov'iĝ'as en tio, ke ili far'as tro grand'a'n ĉirkaŭ'voj'o'n, tro komplik'a'n kurb'iĝ'ad'o'n. Ĉar ili si'n las'is tromp'i de la or'a bov'id'o, kiu'n la profan'a mond'o daŭr'e prezent'as kiel la ĉef'a'n di'aĵ'o'n, ĉar ili si'a'n eminent'a'n valor'sistem'o'n, kiu'n ili ceter'e uz'as intern'e de si'a hord'o, bedaŭr'ind'e ne uz'as ĝeneral'e ankaŭ en la ekster'a mond'o.

Se ni'a film'rakont'a ’lig'o de ĝentleman'o'j’ kondut'us ĝentleman'e ankaŭ ekster si'a klan'o, ĝi'a'j adept'o'j en post'sekv'o de la sav'it'ec'o ne far'us tiel grand'a'n de'voj'iĝ'o'n tra la bank'a trezor'ej'o.

Se la knab'et'o el la mem'serv'a vend'ej'o si'n sam'e dispon'us al ĉiu'j hom'o'j, kiel li si'n dispon'is al si'a bub'aĉ'a hord'o, li ne bezon'us far'i ĉirkaŭ'voj'o'n al sav'it'ec'o preter kas'ist'in'o en la vend'ej'o kaj li ne deŝelus si'a'n plej alt'a'n bon'o'n el la banal'a ĉokolad'a stan'foli'o ...”

”Por vi do la mal'bon'o ne est'as io ali'a ol la nur'a ĉirkaŭ'voj'o al la bon'o, do la bon'o en lim'ig'it'a ampleks'o, ĉu?”

”Ĉu vi kon'as hom'o'n, kiu konsci'e al'streb'us por si mem mal'bon'o'n? Vid'u:
ni'a'j film'rakont'a'j ĝentleman'o'j kun maŝin'pistol'o'j ne rifuz'is sav'it'ec'o'n — nur ili opini'is, ke la mon'o est'as la rimed'o por sav'i la hom'o'n, do ili far'is ĉirkaŭ'voj'o'n tra la bank'a trezor'ej'o; kaj la knab'o, kiu ŝtel'as, li sam'e ne rifuz'as la sav'it'ec'o'n, nur li erar'e opini'as, ke li trov'os ĝi'n en la dolĉ'a gust'o de la ĉokolad'o ... Tial mi opini'as, ke la mal'bon'o est'as ne uz'i la plej rekt'a'n voj'o'n kaj ne uz'i la princip'o'j'n, kiu'j'n ni aplik'as intern'e de unu'op'a'j grup'o'j, eĉ rab'ist'a'j, en ĉiu'j okaz'o'j kaj kun ĉiu'j hom'o'j.”

Sur'strat'e odor'is fiŝ'arom'o. Ĉe iu patrici'a en'ir'ej'o kat'o'j aranĝ'is si'a'j'n konflikt'o'j'n per laŭt'a'j kri'o'j. Tra fenestr'a'j vitr'o'j blu'e radi'is televid'a'j program'o'j.

”Sed mi tim'as, sinjor'o profesor'o,” inter'romp'is la silent'o'n Georg'o, ”ke tiu sav'it'ec'o, kiel vi tio'n nom'as, est'as ekstrem'e enu'a afer'o!”

”Do, vi far'is sam'temp'e du logik'a'j'n erar'o'j'n ...” ek'rid'is la profesor'o.

”Unu'e, ĉar vi kritik'as la transcend'o'n, pri kiu vi ceter'e ne kred'as, ke ĝi ekzist'as. Vi dir'is jen'o'n:
’Mi ne kred'as, ke la ali'a mond'o ekzist'as, sed mi asert'as, ke ĝi est'as terur'e enu'a ... ’”

Ĉiu'j ek'rid'is. La kompat'ind'a ateist'o ŝanĝ'is si'a'n star'a'n pozici'o'n, ne sci'ant'e, kio'n dir'i. Sed la profesor'o kontinu'is:
”Kaj vi'a du'a erar'o est'as eĉ pli katastrof'a ...”

”Kiel bon'a ateist'o vi ver'ŝajn'e akord'iĝ'as kun la opini'o de la german'a materi'ism'a filozof'o Ludovik'o Feuerbach, laŭ kiu la transcend'a mond'o est'as nur la projekci'aĵ'o de ĉio tio, kio en la hom'o est'as plej bon'a, kio'n la hom'o sur tiu ĉi ter'o ne pov'is real'ig'i; ke la kred'ant'a hom'o ver'dir'e invest'as si'a'j'n plej nobl'a'j'n ec'o'j'n en tiu'n firmament'a'n iluzi'o'n, ĉu?”

”Bon'e. Se tiel, do ankaŭ la imag'o, kiu'n hom'o hav'as pri tiu ali'a mond'o, projekci'as nur la intern'a'n en'hav'o'n kaj situaci'o'n de la koncern'a hom'o, ĉu?”

”Do ne tem'as pri mal'ĝentil'ec'o, se ni konstat'as logik'e:
la imag'o pri la enu'a transcend'o laŭ la teori'o de Feuerbach, kiu'n komplet'e trans'pren'is ankaŭ Marx, efektiv'e est'as nur la projekci'o de la intern'a enu'o de la hom'o, kiu tia'n imag'o'n proklam'as ...”

Georg'o ne koment'is. Neni'u ver'e rid'is. Ili iel sent'is, ke ne tem'as plu pri komik'aĵ'o'j. La logik'o efektiv'e est'as krud'e akr'a instrument'o, kiu sen'kompat'e tranĉ'as kaj er'ig'as, se iu ne'adekvat'a objekt'o al ĝi sub'met'iĝ'as.

”Sen'kaŝ'e mi dir'as,” de'nov'e montr'iĝ'is la kuraĝ'a karakter'o de Adela, kiu eĉ plej perd'it'a'n afer'o'n ne vol'as vid'i ver'e perd'it'a, ”ke ankaŭ mi ne pov'as vid'i en la transcend'a mond'o i'o'n interes'a'n kaj feliĉ'ig'a'n, eĉ se mi pov'us pri ĝi firm'e kred'i!”

”Kred'u mi'n Adela:
se ni jam ĉi tie kaj tia'j, kia'j ni est'as, pov'us hav'i adekvat'a'n imag'o'n pri la transcend'o, ni efektiv'e jam est'us sav'it'a'j.”

”Ni dir'u tiel:
Ĉu pov'as hav'i adekvat'a'n imag'o'n pri poezi'ad'o hom'o, kiu neniam mem poet'um'is?”

”Kaj pri agrikultur'o, ĉu ia person'o pov'us hav'i klar'a'n imag'o'n pri ĝi, se ne tem'as pri agrikultur'ist'o mem?”

”Kaj koncern'e scienc'o'n:
Ĉu vi opini'as, ke iu pov'as hav'i ver'e scienc'a'n mond'percept'o'n, sen ke li mem est'u scienc'ist'o?”

”Bon'e, ni ne perd'u vort'o'j'n pri an'o'j de cert'a politik'a skol'o, kiu'j si'n proklam'as posed'ant'o'j de la scienc'a mond'percept'o, kvankam inter ili mult'a'j efektiv'e est'as analfabet'o'j. Sed ni las'u tio'n. Vi vid'as, ke ankaŭ pri la sav'it'ec'o ni ne pov'as hav'i adekvat'a'n imag'o'n, dum ni ankoraŭ est'as sklav'o'j de la mal'bon'o; ni ne pov'as imag'i la etern'a'n feliĉ'o'n, dum ni trov'iĝ'as en la ĉen'o'j de la temp'o; ni ne pov'as pri'juĝ'i la distr'o'n de la transcend'o, dum en ni'a intern'o reg'as dezert'a enu'o, produkt'it'a de ni'a narcis'ism'a ego'o ...”

”Bon'e,” dir'is Adela, ”mi agnosk'as, ke vi trov'is mi'n en la sam'a kav'o kiel mi'a'n koleg'o'n Georg'o'n. Sed bon'vol'u dir'i al mi, kiel oni pov'as sopir'i pri io, kio ne trov'iĝ'as klar'e en ni'a imag'o; kiel sopir'i pri la plej alt'a bon'o, kiu'n vi nom'is sav'it'ec'o, se ni ne pov'as ĝi'n adekvat'e imag'i?”

”Vi tre logik'e proced'as, Adela! Vi prav'as, el propr'a'j latent'o'j ni tio'n ne pov'us far'i. Ni pov'as sopir'i nur pri afer'o'j, kiu'j'n ni jam ia'manier'e spert'is, kio ia'manier'e est'as part'o de ni'a intern'a profund'a ver'o. Sed ĉar tiu ĉi sopir'o ekzist'as, tio'n oni ne pov'as neg'i, do dev'as ekzist'i ankaŭ io, kio ĝi'n provok'as, kio ne est'as iluzi'o, kio est'as la plej profund'a ver'o de ni'a est'o.”

Georg'o per si'a pied'o traf'is la ŝnur'o'n de la tend'o. La sinjor'in'o brul'ig'is lamp'o'n, por ke la tend'loĝ'ant'o'j pov'u vid'i ĉirkaŭ si. Iom'et'e hel'ig'is petr'ole'o, iom'et'e la lun'o.

Ĉiu el ili post kuŝ'iĝ'o en'profund'iĝ'is en si'a'n person'a'n sopir'o'n ...

XIV.

Pri tio, kiel ili ĉiu'j ne pov'is brul'ig'i fajr'o'n — kaj pri tio, kie'n montr'as la hom'a'j naz'o'j ...

La boat'o balanc'iĝ'is kiel beb'o en la patr'in'a sin'o. La profesor'o task'ig'is ili'n almenaŭ unu tag'o'n tra'viv'i kiel sam'sort'an'o'j de Robinzono. Ili kun'port'is neni'o'n krom tend'um'a'j tranĉ'il'o'j kaj hak'il'o'j, kiu'j pend'is de ili'a'j zon'o'j. Rem'il'o'j tra'pik'is la akv'o'film'o'n; la profesor'o turn'is la direkt'il'o'n, sinjor'in'o Majda post'ĉas'is ekvilibr'o'n en la pru'o.

Ili hav'is antaŭ si ankoraŭ proksim'um'e du hor'o'j'n da brav'a rem'ad'o. Tie mal'proksim'e jam desegn'iĝ'is ia'spec'a testud'a dors'o de la insul'et'o, kiu'n ili plan'is dum unu, du tag'o'j kolon'iz'i kiel iam'a'j esplor'ist'o'j de for'a'j mar'o'j kaj ter'o'j.

”Ŝajn'as, ke rem'ad'o en boat'o est'as la plej karakteriz'a pozici'o de la hom'o ...” kun ŝvit'gut'o'j sur'frunt'e dir'is Georg'o.

”Jen tre preciz'a difin'o,” koment'is la profesor'o. ”Antikv'a'j Latin'o'j, kiu'j vid'is mult'e da mar'o, sci'is dir'i:
’Memento, te esse viatorem!’ ni'a'lingv'e:
Memor'u, ke vi est'as vojaĝ'ant'o!”

”Sen sen'ĉes'a vojaĝ'ad'o ver'dir'e ne pov'us okaz'i mult'a progres'o ...” dir'is ĉe si'a rem'il'o Adela.

”Hm ...” skeptik'um'is Duŝ'a'n, ”tio pov'us hav'i signif'o'n, se la ter'o ne est'us rond'a. Sed tiel:
bon'vol'u vojaĝ'i al direkt'o laŭ vi'a plaĉ'o, ĉiam vi re'ven'os al jam ating'it'a lok'o ...”

La profesor'o ŝat'is, ke li'a'j disĉipl'o'j sci'is evolu'ig'i si'a'n disput'et'o'n sen li'a help'o. Li rigard'is kontraŭ la kontinent'a bord'o, kiu pli kaj pli far'iĝ'is apenaŭ vid'ebl'a pentr'ist'a impres'aĵ'o. Li tamen dev'os inter'ven'i:
”Adela, vi ver'ŝajn'e hav'as cert'a'n imag'o'n pri tio, kio est'as la progres'o ... ĉu?”

”Esper'ebl'e ĉiu bon'e sci'as, kio est'as la progres'o ...” sen grand'a pri'pens'o ŝi respond'is, tir'ant'e si'a'n rem'il'o'n.

”Ver'a filozof'o neniam dir'as, ke iu afer'o est'as tiel klar'a, ke ĉiu ĝi'n tuj kompren'u,” kontraŭ'star'is la profesor'o. ”Prov'u do mal'rapid'e kaj konvink'e al ni klar'ig'i, kiel vi vid'as la tut'a'n afer'o'n!”

Adela fort'e tir'is si'a'n rem'il'o'n, ke aper'is aer'vezik'o'j, kvazaŭ ŝi rem'us en sap'a ŝaŭm'o.

”Ĉu ver'e est'as tiel mal'facil'e kompren'i, kio'n signif'as la noci'o progres'o, ja la vort'o mem dir'as, ke tem'as pri mov'o antaŭ'e'n ...”

Neni'u respond'is. La de'ir'a bord'o ne plu vid'ebl'is. La insul'o kaŝ'iĝ'is en vual'o de nebul'et'o'j. La profesor'o subit'e ordon'is, ke ili ĉiu'j ferm'u si'a'j'n okul'o'j'n kaj blind'e rem'u antaŭ'e'n. Ili obe'is kaj mir'is pri la instrukci'o. Dum'e la en'am'iĝ'ant'o'j en saĝ'ec'o'n brav'e tir'is si'a'j'n rem'il'o'j'n, Andre'o turn'is la direkt'il'o'n, tiel ke la boat'o kelk'foj'e turn'iĝ'is sur'lok'e. Nur li plu sci'is, kiu direkt'o konduk'as al la insul'o. Post'e li ordon'is de'nov'e mal'ferm'i okul'o'j'n.

li provok'is, sid'ant'e ĉe la direkt'il'o. Adela rigard'is ĉirkaŭ si laŭ tut'a horizont'o. Neni'e orient'ig'a punkt'o. Ĉie vual'o de nebul'et'o'j.

”Do, bon'vol'u rem'i antaŭ'e'n ...!” dir'is Andre'o kaj dron'is en si'a'n silent'o'n. Nur la direkt'il'o facil'e trem'et'is en li'a cert'a man'o. Ili jam est'is plen'e el'ĉerp'it'a'j. Kiu pov'us supoz'i, ke bezon'iĝ'as tiom pen'a rem'ad'o por pli bon'e kompren'i unu sol'a'n noci'o'n ...

Fin'fin'e tamen montr'iĝ'is sur'horizont'e io, kio pov'us est'i la insul'et'o. Tio parol'ig'is la profesor'o'n mem:
”Kiel do? Ĉu ni rem'as antaŭ'e'n aŭ mal'antaŭ'e'n?”

”Se la cel'o ne trov'iĝ'us, se ni ne rem'us al cert'a direkt'o, kiel tiu ĉi insul'o, ĉu ni en tia okaz'o pov'us dir'i, ke ni rem'as antaŭ'e'n? Ĉu en tia okaz'o ne est'us la ĝust'a esprim'o nur, ke ni rem'as, sed ke ni ne sci'as, ĉu antaŭ'e'n, ĉu mal'antaŭ'e'n?”

”Do, se tio valid'as por simpl'a rem'ad'o, ĉu ne sam'tiel ankaŭ por ĉiu'j ali'a'j form'o'j de mov'iĝ'o kaj ŝanĝ'iĝ'o?”

”Tiu'kaz'e ni pov'as el'dir'i pri'juĝ'o'n, ke la progres'o ĉiam est'as mov'iĝ'o al cert'a cel'o aŭ senc'o'punkt'o, sed ne iu ajn mov'iĝ'o, ĉu?”

”Kaj progres'i pov'as nur tiu, kiu por tia cel'o aŭ senc'o sci'as, ja ceter'e li ne pov'us sci'i, kie'n direkt'i si'a'n direkt'il'o'n,” tut'e boat'ec'a kontinu'is Andre'o.

”Sen sci'o pri la cel'o aŭ senc'o oni efektiv'e ne pov'as parol'i pri progres'o,” agnosk'is Georg'o.

”Do, se tiel — kaj kiel montr'iĝ'as, ni ĉiu'j en la boat'o konsent'as kun tio — ankaŭ por la hom'a viv'o sam'grad'e valid'as, ke progres'as nur la viv'o, kiu hav'as antaŭ si cel'o'n kaj senc'o'n — kaj se la viv'ant'o klopod'as tiu'n cel'o'n ating'i kaj senc'o'n plen'um'i, ĉu ne?”

Sinjor'in'o Majda rigard'is, kiel ŝi'a edz'o ĉiam mal'pli zorg'as pri direkt'il'o. Ŝi ne pov'is ne admon'i li'n:
”Ĉu vi ne prefer'us iom'et'e atent'i, por ke ni ne mal'traf'u la insul'o'n, mi dir'us ...” La rem'ant'o'j ek'rid'is, la profesor'o iom mal'pli ...

”Ĉu vi intenc'as dir'i,” nun aŭd'iĝ'is ankaŭ Tanja, ”ke progres'em'a pov'as est'i nur tiu hom'o, kiu sci'as, pro kio li viv'as, kiu kon'as la senc'o'n de si'a ekzist'o?”

”Ja ali'manier'e preskaŭ ne pov'as est'i, se ni ĝis nun konklud'is serioz'e,” dir'is la profesor'o kaj kontinu'is:
”Antaŭ'e'n ni pov'as ven'i nur, se ni'n ’antaŭ'e’ iu aŭ io atend'as. El Kapodistrio mi ’progres'as’ al Labako nur, se Labako est'as la cel'o de mi'a voj'o. Ceter'e ankaŭ Labako est'as unu el mult'a'j staci'o'j, sed ne direkt'o de mi'a progres'o. Ĉiu progres'o do nepr'e baz'iĝ'as sur la supoz'o, ke la hom'a viv'o posed'as antaŭ si cert'a'n cel'o'n kaj senc'o'n. Se ni al tiu cel'o kaj senc'o proksim'iĝ'as, do ni progres'as; se ni mal'proksim'iĝ'as de ĝi, sekv'e ni mal'progres'as.”

Adela ne trov'is la afer'o'n tut'e bon'a:
”La cel'o'j'n kaj la senc'o'n difin'as ja ĉiu'foj'e ni mem kaj ĉiu ali'manier'e, ĉu ne?”

”Tio, kio ni'n al'log'as kaj ĝoj'ig'as ĉiu'tag'e, ne pov'as est'i ni'a komplet'a cel'o kaj senc'o de ni'a viv'o. Ĉiu'j hom'a'j viv'o'j fin'iĝ'as per la mort'o. Tie'n ni ĉiu'j ven'as. Sed ni'a cel'o ne pov'as est'i ali'lok'e ol tie, kie'n ni ĉiu'j iam ven'os — kaj rest'os ...”

”Sekv'e,” inter'ven'is Duŝ'a'n, ”la mort'o est'as ni'a last'a cel'o, ĉu?”

”Se la mort'o ver'e est'us la last'a afer'o, kiu traf'as la hom'o'n, tiam ni ne pov'us plu parol'i pri ajn'a cel'o kaj senc'o plu. La mort'o est'us grat'gum'o, kiu for'grat'us kaj for'viŝ'us ĉio'n, kio'n ni en ni'a viv'o al'streb'is. Do la mort'o nek pov'as est'i ni'a cel'o nek ni'a senc'o.”

”Sed kio pov'as ankoraŭ renkont'i la hom'o'n post li'a mort'o?” ironi'buŝ'e demand'is Adela.

”Renkont'i li'n pov'as tio,” trankvil'e respond'is la profesor'o, ”kio'n li dum si'a tut'a viv'o serĉ'is:
renkont'as li'n li'a viv'o'senc'o!

Post ni'a mort'o ni iel-tiel trov'as ni'a'n senc'plen'um'iĝ'o'n — aŭ ni'a tendenc'o al la senc'o est'as grand'a impertinent'o, per kiu la natur'o ni'n tromp'as kaj turment'as. Sed, se ĝi sci'as tiel grand'skal'e tromp'i, tiam ne tem'as plu pri nur'a natur'o, tem'as jam pri di'aĵ'o, eĉ se malic'a, kiu kapabl'as pens'i kaj intrig'i kontraŭ la hom'o. Ĉiu'okaz'e ni konfront'iĝ'as kun est'aĵ'o, kiu est'as pli ol la natur'o mem, kiu est'as la spirit'o!”

La boat'o frap'is kontraŭ la bord'o'krest'o'n tiel fort'e ke ili est'is ĵet'it'a'j kontraŭ la pru'o'n. Georg'o la unu'a salt'is el la boat'o. La akv'o ating'is li'a'j'n genu'o'j'n. La profesor'o ĵet'is al li ŝnur'o'n.

Dum la jun'ul'o si'n turment'is por far'i nod'o'n, la rot'o jam vad'is al la solid'a teren'o. Antaŭ'e paŝ'is la profesor'o kaj li'a edz'in'o. Ili for'puŝ'is la verd'a'n arbed'ar'o'n. Georg'o, kiu perd'is temp'o'n per nod'um'ad'o, marŝ'is la last'a post ili.

”Ne'kred'ebl'e, baldaŭ est'os nokt'o ...” dir'is Andre'o, kiam li viŝ'is ŝvit'o'n de si'a frunt'o.

”Tio signif'as:
prepar'i kuŝ'ej'o'n kaj fajr'o'n ...” kompren'is Duŝ'a'n kaj tuj komenc'is serĉ'i branĉ'et'o'j'n kaj ŝton'o'j'n, per kiu'j oni pov'us frot'brul'ig'i fajr'o'n.

”Duŝ'a'n, Adela kaj Tanja — prepar'i kuŝ'ej'o'n! Georg'o, kiel ajn vi sci'as, ŝtel'u fajr'o'n de la di'o'j; mi'a edz'in'o kaj mi kolekt'os i'o'n aĉ'a'n por vesper'manĝ'o ...”

La societ'o, kiu ne jam tut'e kompren'is, kio'n signif'as la mal'ebl'a'j ordon'o'j de la profesor'o, gaj'e rid'is. Sed post cert'a temp'o Georg'o tamen demand'is, hejm'e dorlot'it'a de alumet'o'j, kiu'j ĉi tie ne trov'iĝ'is:
”Laŭ kiu metod'o mi far'u fajr'o'n?”

”Vi pov'as elekt'i,” rikan'e rid'is Andre'o, ”inter la metod'o de la mal'nov'a kaj de la nov'a ŝton'epok'o ...”

”... do inter la kun'frap'ad'o de du ŝton'pec'o'j kaj la uz'o de borarka ark'o'kord'o, kiu turn'as konus'ig'it'a'n baston'o'n sur la ŝton'a plat'o ...” ironi'is ankaŭ Adela.

Post'e ili dis'ir'is al si'a'j okup'o'j. La aranĝ'ant'o'j de kuŝ'lok'o'j hav'is cert'a'n sukces'o'n. Ili de'hak'is pice'a'j'n branĉ'o'j'n, per kiu'j ili far'is kuŝ'benk'o'j'n kaj eĉ improviz'is ia'spec'a'n tegment'o'n.

Sinjor'in'o Majda kolekt'is foli'o'j'n kaj ber'o'j'n, kvazaŭ ŝi promen'us en la mem'serv'a vend'ej'o. Sed fin'fin'e ŝi for'ĵet'is ĉio'n kolekt'it'a'n. Al ŝi ŝajn'is, ke ĉio verd'a verd'as de venen'o kaj ne de klorofil'o. Sed plej mal'sukces'a montr'iĝ'is Georg'o. Anstataŭ ke el'sub li'a'j aborigen'a'j fingr'o'j jam de'long'e kirl'iĝ'u fajr'a fum'o, li'a'j fingr'o'artik'o'j est'is vund'frot'it'a'j. De kelk'a'j ŝton'o'j salt'is fajr'er'o, sed flam'o ne aper'is. Nun li turn'is inter si'a'j man'plat'o'j sek'a'n baston'et'o'n, kiu'n li pren'is sur la bord'a sabl'o, sed ankaŭ tio ne don'is rezult'o'n. La baston'et'o eĉ ne far'iĝ'is varm'a, por ne dir'i, ke ĝi eksplod'ig'u flam'plen'a'n fajr'o'n ...

Profesor'o kun cert'a petol'grimac'o observ'is la tut'a'n pen'ad'o'n, kiu ne sukces'is ating'i la dezir'at'a'n rezult'o'n. La plej grand'a'n fiask'o'n ĝis'viv'is Georg'o, kiu antaŭ'e plej laŭt'e parol'is pri progres'o, pri la venk'o'plen'a hom'a marŝ'o kontraŭ la mister'o'j de la natur'o kaj de la soci'o. La tut'a marŝ'o nun ne pov'is aranĝ'i tio'n, kio'n en kelk'a'j moment'o'j aranĝ'as ĉiu polinezia aborigen'o, viv'ant'a komplet'e ekster la ’progres'em'a’ marŝ'o de la hom'ar'o.

”Mi ankoraŭ ne vid'as fum'o'n ...” est'is malic'a la profesor'o, kiam li klin'iĝ'is super Georg'o, kies frunt'o est'is plen'a de ŝvit'o.

”Do, ni rest'os sen vesper'manĝ'o kaj sen la protekt'a efik'o, kiu'n don'as la ŝtel'aĵ'o de Promete'o ...”

Aranĝ'ant'o'j de dorm'lok'o'j inter'temp'e fin'is si'a'n labor'o'n. La kolekt'a antaŭ'tuk'o de sinjor'in'o Majda rest'is mal'plen'a. La modern'a urb'a ’squaw’, kiu bon'e orient'iĝ'as inter la industri'e en'pak'it'a'j nutr'aĵ'o'j, evident'e perd'as si'a'n lert'o'n, kiam tem'as pri si'n'pri'zorg'o el la natur'a'j proviz'o'j.

”Vid'u,” iom'et'e rezign'e kaj iom'et'e pedagogi'e al'parol'is Andre'o la deprim'it'a'j'n vizaĝ'o'j'n, ”tio est'as la punkt'o, kiu'n ni ating'is help'e de la tiel nom'at'a progres'o, ke ni dev'os ir'i sen'vesper'manĝ'e dorm'i, ke ni frost'os kaj tim'os sovaĝ'a'j'n best'o'j'n kaj ke ni dev'os fru'maten'e lev'iĝ'i kaj tuj rem'i re'turn'e al la firm'a ter'o, se ni vol'as gard'i ni'a'j'n viv'o'j'n. La natur'o far'iĝ'is por ni komplet'e fremd'a. Tia'manier'e ni ĝi'n super'reg'is ...”

Est'is nur mal'facil'e diven'i, ĉu tio, kio dum la tro tro long'a nokt'o okaz'is sub la improviz'it'a'j branĉ'tegment'o'j ver'e simil'is al dorm'ad'o, ĉu ĉio tamen ne est'is pri'silent'it'a vek'ad'o, kiu pro hont'o ne vol'is protest'i.

Est'u kiel ajn, sekv'a'maten'e la boat'o per mult'e pli grand'a rapid'o for'las'is la insul'o'n de la mal'sukces'a unu'tag'a robinzonado, ol ĝi pas'int'tag'e al la insul'o proksim'iĝ'is. Ili'a'j man'o'j hav'is sufiĉ'e da labor'o, sed ili'a'j pens'o'j hav'is inter unu'op'a'j rem'mov'o'j sufiĉ'e da temp'o por okup'iĝ'i per tra'viv'aĵ'o'j.

”Kio'n vi dir'as pri tiu ni'a progres'ec'a sen'pov'o?” la profesor'o ĵet'is la gant'o'n.

”Est'us bel'e, se ni pov'us viv'i tie sur la insul'o almenaŭ sur la nivel'o de aborigen'a konservativ'ec'o ...” amar'is Duŝ'a'n.

”Ĉu ne est'as iom'et'e strang'e,” kontinu'is la profesor'o kaj iom'et'e si'n turn'is de la direkt'il'o, ”ke ni, la sam'a'j hom'o'j, tie sur la firm'a ter'o valid'as kiel hered'ant'o'j de la progres'o'plen'a kaj ĉio'pov'a du'dek'a jar'cent'o — sed tie sur la insul'o eĉ kanibal'o'j hont'us pri ni'a sen'kapabl'o super'viv'i?”

”Probabl'e ni eĉ tut'e ne est'as la hered'ant'o'j de tiu grand'skal'a kaj proklam'it'a progres'o, eĉ tie sur la firm'a ter'o ne, sed ni simpl'e est'as sen'sci'a'j sen'hered'ig'it'o'j, de kiu'j la lert'ec'o de la primitiv'a hom'o est'as for'pren'it'a, dum tiu'n de la modern'a hom'o ni tut'e ne akir'is ...” koment'is Georg'o.

”Tiel eminent'a pens'o vok'as je honorari'o!” sen la kutim'a ironi'o ek'kri'is Andre'o.

”Kiel do, ĉu ni est'as progres'em'a'j aŭ ne?” montr'is tim'o'n por si'a hered'aĵ'o Adela.

”Pri io mi hav'as klar'a'n opini'o'n. Nun'temp'e ver'e sci'as far'i fajr'o'n nur la elit'o de kemi'a'j inĝenier'o'j, kiu'j produkt'as alumet'o'j'n. Eĉ ali'a'j teknik'e eduk'it'a'j hom'o'j kon'as tiu'n ĉi teknik'o'n nur princip'nivel'e. Sed la pli'mult'o de hom'o'j pri la afer'o eĉ ne hav'as baz'a'n ide'o'n. Ili nur kapabl'as frot'i alumet'o'n kontraŭ la rasp'a surfac'o de la alumet'skatol'o aŭ prem'i sur la petrol'a aŭ gas'a fajr'ig'il'o ...” respond'is Duŝ'a'n.

”Mi ĵus pri'pens'as. Kiel simpl'a afer'o est'as ekzempl'e la elektr'a ampol'o. Sed ankaŭ ĉi tie ver'ŝajn'e nur elit'o da inĝenier'o'j plen'e reg'as la teknologi'o'n, kia'manier'e muld'i la ĝust'a'n volfram'a'n filament'o'n, spin'i el ĝi adekvat'a'n glu'faden'o'n, kiu lum'ig'as la ĉambr'o'n per si'a afabl'a hel'o.”

”Ankaŭ vi tre bon'e pri'medit'is. Sed Adela, vi resum'os ĉio'n tio'n, por ke ni sci'u, kie ni efektiv'e trov'iĝ'as ...”

”La hom'ar'o kiel tut'o sci'as mult'eg'e kaj ĝi progres'as; sed la unu'op'a hom'o est'as grand'a kompat'ind'ul'o, kiu sci'as ĉiam pli mal'mult'e, kiu ĉiam pli post'lam'as la ĝeneral'a'n progres'o'n ...”

”Jes ver'e, li est'as mult'e pli kompat'ind'a mal'lert'ul'o ol est'is ni'a pra'parenc'o en la Krapina kav'o ...” al'don'is plend'o'n Duŝ'a'n.

Andre'o ne tuj kontinu'is la inter'parol'o'n. Li permes'is al rem'il'o'j plaŭd'i sur la mar'surfac'o kvazaŭ iu vang'o'frap'us ĝi'n.

Fin'fin'e li ek'parol'is:
”La afer'o do est'as tia, ke tiu fenomen'o, kiu ne est'as la unu'op'a hom'o, kio ne est'as Johano, Mart'a, Mateo, pli kaj pli kapabl'as kaj sci'as, dum Johano, Mart'a kaj Mateo far'iĝ'as pli kaj pli mal'kapabl'a'j kaj sen'sci'a'j ...”

”Tio okaz'as pro la divid'o de la labor'o!” el'vok'is el si'a lern'ej'a memor'o Adela.

”Cert'e,” konfirm'is la profesor'o. ”Sed ni dev'as ni'n demand'i, ĉu est'as bon'e, ke apud la labor'o ni divid'as kaj dis'romp'as en er'o'j'n ankaŭ tiu'n baz'a'n rilat'o'n al la mond'o kaj ni'a funkci'o en ĝi, kiu'n ni nom'as la senc'o? Ne est'as tiel tragik'e, se ne ĉiu unu'op'a hom'o plu pov'as mem far'i fajr'o'n, ĉar tiu teknik'o far'iĝ'is por li fremd'a aŭ ĉar ĝi koncentr'iĝ'is en la kap'o'j de kelk'a'j special'ist'o'j. Sed est'as tragik'e, se ankaŭ la cel'o de la fajr'o far'iĝ'is al ni fremd'a, se ĝi fuĝ'as el ni'a pov'o kaj ni'n super'kresk'as, kiel okaz'as ĉe la plej modern'a atom'teknologi'o.”

”Ĉu vi do ne vid'as i'o'n mal'bon'a'n en la fakt'o, ke la unu'op'ul'o far'iĝ'as sci'e kaj teknologi'e ĉiam pli sen'pov'a, super'reg'ant'e plu nur er'o'n de la tut'a teknologi'a proced'o?” demand'is Georg'o.

”Ver'dir'e ne. Ĝust'e tio, kio'n vi vid'as danĝer'a, mi vid'as bon'a, ja tio pren'as de la unu'op'ul'o la pov'o'n, kiu'n li ceter'e hav'us super la ali'a'j. Tiel la hom'ar'o est'as dev'ig'at'a kun'ig'i si'a'j'n er'o'j'n kaj per solidar'o kre'i tut'ec'o'n. Sed katastrof'e danĝer'e est'us, se la hom'o'j ankaŭ sur la kamp'o de la pri'juĝ'o de la afer'o'j, do sur la kamp'o de mond'percept'o, kies plej alt'a esprim'o est'as la filozofi'o, sur la kamp'o de kred'o, kies plej alt'a esprim'o est'as la religi'o, permes'us for'pren'i de si la tut'o'n kaj ĉiu re'ten'us por si nur si'a'n et'a'n er'o'n, kiel kutim'as en la mond'o de teknik'o kaj teknologi'o. Tie, kie tio iam okaz'as, tie kun plen'a terur'o super la hom'o'j ek'reg'as mensog'a'j sacerdot'o'j, kiu'j si'n mem nom'as profet'o'j kaj gvid'ant'o'j de la hom'ar'o. Tiel est'is en la antikv'a Egipt'uj'o, tiel okaz'is en la temp'o de la di'iĝ'int'a'j romiaj cezar'o'j, tiel est'is en la epok'o de faŝism'o, nazi'ism'o kaj komun'ism'o. Ju pli la labor'teknik'o er'iĝ'as, des'pli la unu'op'a hom'o dev'as konsci'i pri la tut'o. Est'as ĝust'e, ke li dum la labor'a proced'o fid'as al si'a inĝenier'o kaj teknik'ist'o, sed pri la senc'o de la tut'o li dev'as sci'i mem. La mem'vok'it'a'j sacerdot'o'j de Amono ankaŭ nun'temp'e sieĝ'as je ĉiu unu'op'a anim'o por ĝi'n er'ig'i kaj dis'part'ig'i.”

”Sed kie do vi vid'as la ebl'ec'o'n de la hom'a progres'o?” demand'is Duŝ'a'n, tremp'ant'e si'a'n rem'il'o'n en la mal'sek'a'n hidrogen'oksid'o'n.

”Ne est'us ĝust'e, se mi dikt'us al vi konklud'o'j'n, ja vi mem dev'as ili'n el'tir'i. Sed ĉar tem'as pri unu el la plej grav'a'j demand'o'j de la modern'a hom'o, mi dev'as al vi honest'e respond'i, kio'n mi pri tio pens'as. La progres'o est'as ebl'a nur kondiĉ'e de la sam'temp'a kontinu'o de la scienc'a kaj teknologi'a special'iĝ'o kaj tiel dis'er'iĝ'o — kaj kultur'a kaj mond'percept'a, etik'a kaj religi'a universal'iĝ'o kaj tiel koncentr'iĝ'o en la koncept'ad'o kaj ating'ad'o de la hom'a senc'o'cel'o. Ni'a'j instrument'o'j est'u pli kaj pli special'a'j — sed ni'a vol'o kaj valor'pri'juĝ'o est'u pli kaj pli universal'a. Nur tio ver'e konduk'as al la progres'o. Paralel'e kun pli kaj pli fort'a labor'dis'part'iĝ'o hom'o'j leg'u pli el Homero kaj Sofokl'o, Platon'o kaj Aristotelo, el la Mal'nov'a kaj Nov'a testament'o'j, el Puŝkin kaj Mickieviĉ, el Goethe kaj Shakespeare, el Dant'e kaj Cervantes, el Preŝeren kaj Cankar, el Privat kaj Kaloĉaj. Se tiel, ni ne bezon'as tim'i. Ni pov'as eĉ tost'i je progres'o, kiu ceter'e jam komenc'as ni'n tim'ig'i, se ni akompan'as ĝi'n per intern'a kultur'a kaj spirit'a kresk'o!”

Ili mem ne sci'is preciz'e, kiam la distanc'o inter la insul'o kaj la firm'a ter'o est'is trans'remit'a.. Ili salt'is el la boat'o kaj ek'paŝ'is al la tend'o'j.

”Kio pri mi'a honorari'o?” gaj'e memor'ig'is Georg'o la forges'em'a'n profesor'o'n.

XV.

Pri tio, ĉu ni rajt'as far'i ĉio'n, kio'n ni pov'as far'i; kiu pov'as kaj rajt'as al ni ordon'i, ĉu ni'a mond'o est'as bon'a aŭ mal'bon'a ...

Ili lev'iĝ'is — kiel ĉiam — antaŭ la sun'sur'ir'o. La profesor'o po'iom'et'e ili'n prepar'is al tio, ke ili, sen'rigard'e la diferenc'o'j'n en ili'a pens'ad'o, kiu'j rest'is diferenc'o'j, komenc'is en tiu ascend'o de la fajr'eg'o super la horizont'o estim'i la event'o'n de la plej alt'a signif'o por la tut'a Ter'o.

”Ĉio, kio'n publik'ig'as gazet'o'j, kio'n dir'as radi'o'staci'o'j, kio'n montr'as televid'a program'o, kio'n prikl'aĉ'as vilaĝ'a'j kaj urb'a'j klaĉ'ul'o'j kaj klaĉ'ul'in'o'j, est'as hont'ind'a mon'er'et'aĉ'o kompar'e kun la event'o de sun'lev'iĝ'o. Se la sun'o ne lev'iĝ'us plu, sub'ir'us ni, por ĉiam.”

Tiel plur'foj'e parol'is Andre'o — kaj la jun'a'j esplor'ist'o'j de la hom'a'j larĝ'o'j kaj profund'o'j trov'is ĉiam pli konven'e lev'iĝ'i sam'temp'e kun la sun'o, por ne mal'fru'i tiu'n majest'a'n scen'o'n, kiam la lum'o kaj la fort'eg'o lev'iĝ'as kaj for'pel'as la mal'lum'o'n.

Ankaŭ hodiaŭ ili far'is tiel. Kiam ankoraŭ est'is mal'hel'o, ili konsum'is la trink'aĵ'o'n, kiu konserv'as jun'ec'o'n kaj san'o'n:
varm'a'n citron'akv'o'n kun iom'et'e da miel'o. Dum'e ek'aŭror'is.

Kiam part'et'o de la sun'a disk'o ek'rigard'is de la horizont'o, ili star'ant'e si'n turn'is kontraŭ la sun'o'n, kruc'um'is la man'o'j'n sur si'a'j brust'o'j kiel ĉe preĝ'o kaj profund'e en'spir'is kaj el'spir'is. Ĉe la sekv'a en'spir'o ili lev'is si'a'j'n man'o'j'n super'kap'e'n, etend'is la kubut'o'j'n kaj mal'ferm'is polm'o'j'n. Post'e ili klin'is si'n antaŭ'e'n, el'spir'is kaj per etend'it'a'j man'o'j man'plat'e tuŝ'is la ter'o'n. Long'e krak'et'is ili'a'j ost'o'j, ĝis ili sukces'is. En tiu poz'o ili de'nov'e en'spir'is, etend'is la dekstr'a'n gamb'o'n mal'antaŭ'e'n, kun'tir'is mal'dekstr'a'n gamb'o'n genu'e, lev'is la kap'o'n kontraŭ la sun'o. Per re'ten'it'a spir'o ili etend'is ankaŭ la mal'dekstr'a'n gamb'o'n. Sur'man'e ili mal'lev'iĝ'is al la ter'o, prem'is kubut'o'j'n al si'a korp'o kaj el'spir'is. De'nov'e en'spir'is, lev'is kap'o'n kaj la supr'a'n korp'o'part'o'n kaj re'ten'is la spir'o'n. Post'e ili laŭ invers'a ekzerc'a ord'o ripet'is ĉiu'j'n mov'o'j'n de antaŭ'e, ke fin'fin'e ili de'nov'e star'is rekt'e per man'o'j, kruc'um'it'a'j sur'brust'e.

Ili vetur'is per'aŭt'e trans'lim'e'n, al la ital'a flank'o. Pli ol hor'o da vetur'ad'o. Ebl'e eĉ pli, se dogan'ist'o'j kapric'os. En la urb'o trans'e trov'iĝ'as muze'o kun ne'kutim'a'j ekspon'aĵ'o'j. En ferm'it'a'j vitr'a'j tub'o'j ili arkiv'ig'as mort'e nask'it'a'j'n hom'embri'o'j'n. Por okul'o'j, al'kutim'iĝ'int'a'j al la konsum'ec'a bril'o de super'merkat'a'j hal'o'j tio est'is preskaŭ ne'el'ten'ebl'a el'prov'o. Sed por la disĉipl'o'j de filozofi'o tio est'is nepr'e bezon'at'a tra'viv'aĵ'o. Sen rigard'o al la hom'a mizer'o oni est'as en filozofi'o proksim'um'e sam'a kiel analfabet'o en stud'ad'salon'o de kompar'a literatur'o ...

Ne est'is aĉet'okaz'a tag'o, dum kiu la tut'a naci'o invad'as la urb'o'n por aĉet'i aĵ'o'j'n, pli'part'e super'flu'a'j'n. Antaŭ ili baldaŭ trov'iĝ'is ĝis la dogan'a bar'il'o ebl'e kvin aŭtomobil'o'j. Tiam ek'est'is svarm'o inter la dogan'ist'o'j. La ofic'ist'o, kiu inspekt'is aŭt'o'j'n, el'tir'is per si'a spert'a man'o ie el'sub la motor'kovr'il'o pak'aĵ'et'o'j'n, unu post la ali'a'n. La vetur'il'o port'is registr'o'numer'o'n el iu sud'orient'a land'o. Ne est'is dub'o:
la dogan'ist'o'j trov'is drog'aĉ'a'n kontraband'ist'o'n. Ili ordon'is al la stir'ist'o halt'ig'i la aŭt'o'n plen'a'n de mal'permes'it'a'j substanc'o'j, sur flank'a'n lok'o'n, polic'ist'o'j kun'pren'is la ŝofor'o'n. Neni'o escept'a, la trafik'o kontinu'is, est'is rutin'a event'o ĉiu'tag'a.

”Kia'manier'e la hom'o pov'as est'i tiel korupt'a?” bol'is en Adela, kiam ili jam vetur'is deklivsuben ali'flank'e de la dogan'ej'o.

”Dir'u, Adela, kial la hom'o fin'fin'e ne est'u eĉ ’korupt'a’, kiel vi dir'as?” preskaŭ sarkasm'o'mien'e dir'is la profesor'o.

”Vi ver'ŝajn'e em'as dir'i:
Se vi ne kred'as je etern'a Just'o, kial do vi nervoz'iĝ'as pro cert'a korupt'o?”

”Efektiv'e mi vol'is rimark'i i'o'n simil'a'n,” la profesor'o frap'et'is fingr'e sur si'a stir'il'o.

”Ĉu vi vol'as dir'i, ke ekster la religi'a kred'o je pli alt'a est'aĵ'o oni ne pov'as star'ig'i ver'a'n moral'o'n?” dir'is Georg'o.

”Al tia demand'o ne est'as bon'e respond'i per simpl'a ne aŭ jes,” respond'is Andre'o. ”Sed dir'u al mi, Georg'o, kio'n vi opini'as, ĉu la moral'o est'as afer'o de laŭ'plaĉ'a pri'pens'ad'o aŭ efektiv'e tem'as pri seri'o de klar'a'j kaj sen'dub'a'j ordon'o'j kaj mal'permes'o'j”?

”Mi agnosk'as neni'a'j'n ordon'o'j'n kaj mal'permes'o'j'n!” kun plen'a mezur'o de knab'a fier'o proklam'is Georg'o.

”Bon'e, se tiel, do ĉio, kio aparten'as al la mond'o de moral'o, est'as nur hobi'valor'a parol'aĉ'ad'o sen ĝeneral'a valid'o. Se tiel, oni al neni'u hom'o pov'as i'o'n ajn riproĉ'i, eĉ tio'n ne, se li moralizas. Est'as sam'e sen'senc'e ordon'i kaj sam'e skandal'iĝ'i pro ordon'o'j. Oni ne hav'as rajt'o'n mal'permes'i cert'a'j'n ag'o'j'n, sed oni sam'e ne hav'as rajt'o'n mal'permes'i mal'permes'ad'o'n ...”

”Bon'e,” re'tir'iĝ'is Georg'o iom'et'e, ”kio sekv'as el tio, se oni akcept'as, ke moral'o'n simpl'e far'as firm'a'j ordon'o'j kaj mal'permes'o'j?”

”El tio unu'e sekv'as la demand'o, kiu hav'as la aŭtoritat'o'n, la rajt'o'n kaj la pov'o'n, tia'j'n ordon'o'j'n kaj mal'permes'o'j'n proklam'i.”

”Duŝ'a'n prav'as,” resum'is Andre'o. La soci'o, special'e, se oni ĝi'n koncept'as glob'al'e, tut'mond'e, est'as tro abstrakt'a fenomen'o, por ke ĝi pov'u lud'i kiel aŭtoritat'o en afer'o'j moral'a'j. La soci'o ne est'as viv'a est'aĵ'o kun raci'o kaj propr'a vol'o. Ordon'i kaj mal'permes'i pov'as nur est'aĵ'o tia, raci'a kaj vol'o'hav'a. La soci'o est'as soci'ologi'a noci'o, esprim'ant'a la tut'o'n de la inter'hom'a'j kaj inter'grup'a'j rilat'o'j. Ĝi est'as blind'a fort'o, obe'ant'a cert'a'j'n leĝ'o'j'n, kia'j regul'as ankaŭ la sen'viv'a'n natur'o'n.”

”Kio pri pli konkret'a soci'a, politik'a komun'um'o?” ne jam tut'e rezign'is Adela.

”Tiu ĉi noci'o esprim'as ver'dir'e i'o'n iom'et'e pli konkret'a'n, tamen mi ne pov'as est'i per ĝi kontent'a.”

”Ĉar ankaŭ tia komun'um'o, kiel ekzempl'e la naci'o aŭ la ŝtat'o, politik'a parti'o aŭ io simil'a, ne est'as person'o kun propr'a raci'o kaj vol'o, sed nur soci'a fenomen'o, ia'spec'a mekanism'o, en kiu manifest'iĝ'as raci'o kaj vol'o jen de tiu, jen de iu ali'a plej influ'a person'o aŭ person'a grup'o. Kaj ceter'e ankaŭ tial, ĉar la histori'o ni'n instru'as pri sen'mezur'a kapric'em'o kaj eĉ terur'ec'o koncern'e moral'a'j'n leĝ'o'j'n, kia'j'n foj'e aprob'is hom'amas'o'j. Oni nur kompar'u la valor'o'j'n, por kiu'j aplaŭd'is amas'o'j en Nurenbergo post la trans'pren'o de la pov'o far'e de Hitler post la jar'o 1933 — kaj tiu'j'n, kiu'j valor'is en la sam'a urb'o post 1945-a, kiam oni ven'ig'is nazi'a'j'n krim'ul'o'j'n antaŭ la tribunal'o'n de la alianc'int'o'j. Ambaŭ valor'sistem'o'j star'is en la serv'o al cert'a grand'soci'a komun'um'o, tamen oni ili'n ne pov'as kompar'i. Tiu, kiu vol'as serĉ'i moral'a'n gvid'lini'o'n en la unu'op'a'j elekt'o'j de grand'soci'a'j komun'um'o'j aŭ moment'a'j hom'amas'o'j, tiu ne pov'us dir'i, kiu moment'o de Nurenbergo est'is moral'e ĝust'a. Fin'fin'e la sam'a'n situaci'o'n oni pov'is observ'i en la kaz'o de Sokrat'o, kiu'n la sam'a'j hom'o'j unu'e admir'is kaj serĉ'is okaz'o'j'n kun li agrabl'e diskut'i, dum post'e ili li'n mort'kondamn'is — aŭ eĉ pli drast'e en la kaz'o de Jesuo Krist'o, kiu'n la sam'a jerusalema hom'amas'o unu'e glor'esprim'e akcept'is, kiam li sur'azen'e en'rajd'is la urb'o'n antaŭ la pask'o'fest'a tag'o, sed tuj post'e la sam'a hom'amas'o ne ĉes'is kri'i:
Liber'ig'u Barabason — kruc'um'u Jesuon!”

”Bon'e, sed kiu pov'as kaj rajt'as fin'fin'e proklam'i moral'a'j'n leĝ'o'j'n kaj ordon'o'j'n?” vol'is jam sci'i Duŝ'a'n.

”Vid'u,” iom'et'e mal'grand'ig'is la benzin'flu'o'n la profesor'o, ”se tia'j'n leĝ'o'j'n proklam'us ajn'a individu'o, tio est'us pur'a despot'kapric'o, kiu neniu'n ali'a'n pov'us ver'e moral'e lig'i. Kiam tio ver'e okaz'as, kaj tio ne okaz'as tiel mal'oft'e, tem'as pri tirani'o.

Tiran'o aŭ tiran'o'j pov'as tio'n efektiv'ig'i nur uz'ant'e per'fort'o'n kaj sistem'a'n persekut'ad'o'n. Tio signif'as, ke ĉiam, kiam la hom'o mem vol'as kaj prov'as star'ig'i moral'a'j'n leĝ'o'j'n, est'iĝ'as divers'kolor'a tirani'o. Sed sam'e cert'e est'as, ke sen tia'j leĝ'o'j la hom'ar'o ne pov'as ekzist'i ...”

”Natur'e, ke vi sci'as. En si'a plej kaŝ'it'a intern'o ĉiu tio'n sci'as kaj agnosk'as. Sed permes'u, ke mi mem dir'u ĝis'fin'e. Por ke tiu le ̧donanto ne est'u kapric'a despot'o, por ke el tio ne rezult'iĝ'u per'fort'uz'a tirani'o, por ke tio ne est'u mal'plen'vort'aĉ'a intelekt'a lud'o de tiu aŭ ali'a human'ist'o, do tiu le ̧donanto pov'as est'i nur Di'o mem!”

Sed la profesor'o ne ŝancel'iĝ'is:
”Nur Est'aĵ'o, kiu koncept'is la mond'o'n kaj ni'a'n viv'o'n en ĝi; nur Est'aĵ'o, kiu kon'as la tut'a'n histori'a'n intrig'o'n kaj ankaŭ ĝi'n sci'as stir'i al la glor'a fin'o, nur tia Est'aĵ'o pov'as help'e de si'a komunik'a sistem'o, kies relajs'o'j est'as ni'a'j konscienc'o'j, proklam'i kaj efektiv'ig'i moral'a'j'n leĝ'o'j'n, ordon'o'j'n kaj mal'permes'o'j'n.”

Georg'o prov'is sav'i la jam perd'it'a'n afer'o'n:
”Bon'e, kio'n dir'i, se la moral'a norm'o est'us decid'o de la pli'mult'o?”

”Pri tio ni esenc'e jam parol'is. La pli'mult'o foj'e voĉ'don'is por mort'kondamn'i Sokrat'o'n, sed baldaŭ post'e ĝi voĉ'don'is por star'ig'i al li monument'o'n. Ĝis ni'a'j temp'o'j okaz'as, ke la sam'a hom'amas'o, la sam'a pli'mult'o al la sam'a milit'ist'ar'o ĵet'as flor'o'j'n kaj aklam'as ĝi'a'n preter'marŝ'o'n — kaj post eventual'a mal'venk'o la sam'a hom'amas'o sput'as sur la iam'a'j'n soldat'o'j'n kaj oficir'o'j'n, kiu'j far'iĝ'is milit'kapt'it'o'j ...”

Ili inter'temp'e ating'is la natur'histori'a'n muze'o'n. Ili supr'e'n'ir'is laŭ la ŝtup'ar'o en la unu'a'n etaĝ'o'n, kie trov'iĝ'is la fak'o pri mort'e nask'it'a'j hom'embri'o'j. Tuj, kiam ili en'paŝ'is en la ej'o'n, lum'ig'it'a'n per ia'spec'a verd'a lum'o, kvazaŭ ĝi ven'us de alg'o'j, ili konfront'is si'n kun la mond'o, kia'n ili ĝis tiam ne kon'is. Kvazaŭ ili star'us en la atelier'o de la pentr'ist'o Tisnikar, kie de la mir'ind'a'j, sed terur'atmosfer'a'j pentr'aĵ'o'j rigard'as al la spekt'ant'o la last'a'j avert'ant'o'j pri la hom'a sort'o:
la majest'a korv'o, la rigid'a ĉeval'o en si'a terur'a poz'o, la fung'o de la atom'epok'a hont'o, la Kruc'um'it'o mem ... El la ekspozici'it'a'j vitr'a'j vaz'o'j gap'is al ili unu'okul'a'j embri'a'j frunt'o'j; stump'o'j de ne plen'kresk'int'a'j korp'o'membr'o'j, grotesk'e grimac'it'a'j vizaĝ'trajt'o'j. En tiu'j sen'kompat'a'j vaz'o'j est'is aranĝ'it'a'j trist'a'j flor'o'j de la hom'a kaj sur'ter'a povr'ec'o. Subit'e ĉi tie ne star'is plu Adela kaj Duŝ'a'n, Tanja kaj Georg'o, sinjor'in'o Majda kaj profesor'o Andre'o:
est'is nur ia kolektiv'a sent'o de terur'o kaj sku'it'ec'o, kio far'as la esenc'o'n de la hom'a karn'o, kiu'n la form'ant'a spirit'o ne sufiĉ'e perfekt'ig'ant'e konduk'is al la plan'it'a perfekt'ec'o. Neni'u aŭskult'is la fak'a'n ĉiĉeron'ad'o'n. Tiu'j post'rest'aĵ'o'j de la hom'a sub'ekzist'o, aranĝ'it'a'j kiel terur'a'j frukt'o'j de la kosm'a rub'aĵ'o, parol'is al ili en si'a handikap'it'a dialekt'o mem.

Kiam ili el'ir'is, ili aŭtomat'e turn'is si'n al la park'o. Ili sent'is bezon'o'n, trov'iĝ'i laŭ'ebl'e rapid'e en silent'a kaj natur'a medi'o.

Sur la pad'o'j por kviet'a pri'medit'o kaj konfid'a inter'parol'o. Ili mov'iĝ'is kiel fantom'o'j. Tie, ĉe tiu'j verd'kolor'a'j vaz'o'j ili de'met'is ĉiu'j'n si'a'j'n diferenc'o'j'n kaj specif'aĵ'o'j'n. Trans la tapiŝ'o el brun'kolor'a'j arb'a'j pingl'o'j palp'ir'is kvar siluet'o'j, deprim'it'a'j pro la sort'o de la adama argil'o.

”Ĉu oni tio'n sam'tiel pov'as nom'i cel'senc'o ...?” Georg'o romp'is la ne'proklam'it'a'n inter'konsent'o'n pri silent'o. La demand'o adres'iĝ'is, kvankam formal'e ne dir'it'e, al Andre'o, la profesor'o.

”Mi opini'as,” sen traf'it'ec'o respond'is la profesor'o, ”ke eĉ la ne'sukces'a hom'a embri'o, eĉ en si'a plej grotesk'e terur'a aper'o, est'as sekv'o de cert'a providenc'o ...”

”Por kred'i je io tia ...” en'salt'is Adela. Sed la profesor'o trankvil'e kontinu'is:
”Por kred'i je io tia oni dev'as kompren'i, ke la mis'form'it'a hom'a embri'o est'as la plej sen'kulp'a kaj mal'katastrof'a el ĉiu'j mis'form'iĝ'o'j, en kiu'j'n pov'as trans'form'iĝ'i la hom'a est'aĵ'o.”

”Oni dev'us hav'i apart'e kapabl'a'j'n okul'o'j'n por pov'i vid'i, kia efektiv'e aspekt'as la hom'o sub'efik'e de li'a mensog'o, mal'just'o, malic'o. La malic'a hom'o pov'as laŭ'ekster'e manifest'iĝ'i per tre larĝ'a societ'et'a rid'o kaj per mim'ik'o de ĉarm'ec'o, sed li'a intern'o est'as tia, ke kompar'e kun ĝi ni hodiaŭ observ'is bel'a'j'n flor'o'j'n!”

”Oni dev'as konsider'i, ke ver'e kompat'ind'a ne est'as tiu mis'e kresk'it'a viv'prov'o. En kompat'ind'a stat'o trov'iĝ'as ni, spekt'ant'o'j. Di'o tiel ne frap'is la mis'e nask'it'a'n embri'o'n, sed ni'n, kiu'j tio'n spekt'as. Sed bon'vol'u sci'i, ke tiu, kiu ne ricev'as bat'o'j'n de Di'o, bat'as si'n mem, eĉ mult'e pli fort'e kaj sen'kompat'e.”

”La german'a filozof'o Leibniz disting'is tri form'o'j'n de la mal'bon'o. La unu'a form'o est'as la metafizik'a mal'bon'o, kiu simpl'e ekzist'as tial, ke la kre'it'a mond'o est'as per lim'o'j fin'a, por'temp'a kaj mal'perfekt'a mond'o. Tio est'as la destin'o de ĉio, kio ne est'as Di'o mem. La du'a form'o laŭ li'a instru'o est'as la fizik'a mal'bon'o, kiu manifest'iĝ'as en ni'a korp'a pen'ad'o kaj sufer'o, sed ankaŭ en natur'a'j katastrof'o'j, kiel inund'o'j, ter'trem'o'j, mal'san'o'j kaj en fenomen'o'j, kia'j'n ni en la muze'o vid'is. Sed plej terur'a laŭ li est'as la moral'a mal'bon'o, kies origin'o est'as en ni mem. Ĝi kaŭz'as la pli'mult'o'n de ni'a sufer'ad'o.

”Bon'e,” dir'is Duŝ'a'n, ”tia'manier'e ni la mal'bon'o'n iel klasifik'is, sed mi'n interes'as, de kie ĝi ven'as, kio est'as ĝi'a baz'o?”

”La moral'a mal'bon'o,” kun pri'pens'o respond'is Andre'o, ”est'as flank'a kaj por'temp'a aper'o de la hom'a liber'o.”

”Flank'a tial, ĉar ĝi ne ven'as el la intenc'o de la hom'a liber'o, por'temp'a tial, ĉar la mal'bon'o ne hav'as si'a'n etern'ec'a'n baz'o'n, ĝi est'as nur la fenomen'o, kiu lig'iĝ'as kun la akcidentaleco de tiu ĉi mond'o.”

”Kio'n signif'as ’akcidentaleco’?” kiel lern'ant'in'o en lern'ej'o obstin'e demand'is Tanja.

”Akcidentaleco aŭ kaz'ec'o de iu est'aĵ'o est'as la ebl'ec'o de tiu est'aĵ'o ekzist'i aŭ ne ekzist'i. La kontraŭ'o de tio est'as esencaleco, kio dir'as, ke la koncern'a est'aĵ'o ne pov'as ne-ekzist'i. Tia est'as Di'o mem. Akcidentalaj fenomen'o'j, ĉu natur'a'j, ĉu hom'a'j, ne hav'as propr'a'n ekzist'o'baz'o'n, ili de'pend'as de la esencala est'aĵ'o, de Di'o. La sam'o valid'as por la bon'o, kiu hav'as esencalan karakter'o'n, ĉar ĝi lig'iĝ'as kun Di'o, dum la mal'bon'o hav'as akcidentalan karakter'o'n, ĉar ĝi lig'iĝ'as kun la por'temp'a'j kaj tiel akcidentalaj fenomen'o'j de la hom'a ekzist'o. La mal'bon'o ne hav'as propr'a'n baz'o'n, ĝi est'as parazit'o sur la korp'o de la bon'o.”

”Sekv'e la mal'bon'o ne est'as io ali'a,” en'salt'is Adela, ”ol mis'e uz'it'a liber'o ...”

”Vid'u, Adela, vi dir'is la afer'o'n mult'e pli konciz'e kaj simpl'e ol ĝi'n dir'us mi. Ĝust'e tiel est'as. La mal'bon'o est'as real'ig'o de la liber'o, kiu ne est'is bon'e pri'pens'it'a kaj re'kon'it'a. Mal'bon'o est'as pretend'o de io part'a kost'e de la tut'o.”

”Tio signif'as, ke mal'bon'a'j est'as ĉiu'j hom'o'j, kiu'j ne kon'as filozofi'o'n, kiu'j ne pov'as bon'e pri'juĝ'i la liber'o'n kaj ĝi'a'n uz'o'n, kiu'j ne pov'as tuj kompren'i, kio util'as nur al io part'a kaj kio util'as al la tut'o ...” deklam'is Adela.

”Jam mi tim'is,” rid'et'e dir'is Andre'o, ”ke ĝust'e pri tio neni'u star'ig'os demand'o'n. Tamen ni'a Adela ĝis nun ne dis'rav'iĝ'is, brav'e!”

”Ne tiel rapid'e, fraŭl'in'o! Se tem'as pri grand'a'j afer'o'j, oni ne hast'u. Ver'dir'e pri neni'u afer'o oni urĝ'u. Ĉiam, kiam ni'n pel'as rapid'o, ni ir'as mal'bon'direkt'e'n. Bon'a est'as nur diligent'a kaj raci'a mal'rapid'o ...”

Profesor'o vol'is demonstr'i tio'n, pri kio li parol'is. Respond'ant'e al Adela li ver'e ne urĝ'is si'n. Fin'e, kiam ili jam sid'is en aŭtomobil'o, dum start'ad'o de la vetur'il'o, li tamen komenc'is respond'i al ŝi'a demand'o.

”Se vi pens'as pri filozofi'o kiel lern'it'a fak'a sci'o, kiel reg'ad'o de apart'a fak'a glos'ar'o kaj de inter'noci'a'j lig'o'j, tiam mi dev'as dir'i, ke ĉio tio ne pov'as decid'i pri oni'a inklin'o, ĉu al bon'o, ĉu al mal'bon'o, do pri oni'a real'ig'o de la liber'o. Profesor'o pri filozofi'o d-ro Rosenberg, gvid'a nazi'a funkci'ul'o kaj milit'krim'ul'o, ĉiu'kaz'e pli bon'e kon'is filozofi'a'j'n noci'o'j'n ol la pli'mult'o de tiu'j kvin'dek'milion'o'j, kiu'j dev'is laŭ kruel'a manier'o mort'i ĝust'e pro la instru'o, kiu'n dis'vast'ig'is tiu ĉi bon'e instru'it'a krim'ul'o. Kaj la sen'renom'a german'a soldat'o en Serbi'o, kiu rifuz'is part'o'pren'i ĉe paf'ad'o de ostaĝ'o'j kaj prefer'is mem est'i paf'it'a, tre ver'ŝajn'e ne sci'is mult'e pri filozofi'a fak'o, kia ĝi est'as instru'at'a en lern'ej'o'j kaj universitat'o'j, kia'n pri'trakt'as intelekt'ul'a'j libr'o'j. Se mi kompar'as tiu'j'n du ekstrem'e pozici'it'a'j'n hom'o'j'n, mi per tio ne vol'as dir'i, ke la unu'a far'iĝ'is krim'ul'o, ĉar li bon'e kon'is fak'a'n filozofi'o'n — kaj la du'a ekzempl'e bon'a hom'o, ĉar li ne hav'is sci'o'n pri lern'ej'a filozofi'o. Neniel. Tamen la unu'a pruv'as, ke nur'a fak'ec'o en filozofi'o ne sufiĉ'as.

Filozofi'o ne est'as nur scienc'o, ne est'as nur fak'o, ĝi ĉio'n tio'n nur uz'as kiel rimed'o'j'n. Filozofi'o antaŭ ĉio est'as baz'a hom'a inklin'o al saĝ'o, am'o al saĝ'o, kiel formul'is Sokrat'o. Kaj la du'a pruv'as, ke mank'o de fak'a sci'o ne est'as esenc'a mank'o por tamen akir'i saĝ'o'n, se oni nur ver'e inklin'as al ĝi, am'as ĝi'n. Tio signif'as, ke oni proced'u sam'e, kiel Jesuo rekomend'as:
la unu'a'n afer'o'n ne el'las'u kaj la du'a'n far'u! Ne el'las'u la okaz'o'n lern'i filozofi'o'n lern'ej'a'n, sed am'u la saĝ'o'n kaj obe'u ĝi'n, ja en tio fin'fin'e manifest'iĝ'as ver'a filozof'o! En tiu ĉi senc'o tamen oni pov'as dir'i, ke nur filozof'o pov'as est'i ver'e bon'a hom'o. Ne filozof'o kiel fak'ul'o, ĉar est'ant'e nur fak'ul'o, oni pov'as est'i ankaŭ sam'temp'e brut'ul'o kaj krim'ul'o, sed filozof'o en la sokrat'a, origin'a senc'o, ’am'ant'o de la saĝ'o’, kiu en la popol'a lingv'o nom'iĝ'as ankaŭ viv'filozof'o.”

”Kio est'as tiu viv'filozofi'o kompar'e kun la lern'ej'a?” demand'is Georg'o.

”La viv'filozofi'o, pri kiu ni ĵus parol'is, est'as tiu pli profund'a rigard'o al la ekzist'o de la mond'o, de la hom'a viv'o, kiu la hom'o'n sen'ĉes'e admon'as, kiel fragil'a est'as li'a ekzist'o, kiel efemer'a est'as li'a viv'o, ke li ne rajt'as sur'voj'e tra la temp'o far'i ĉio'n, kio'n li fizik'e pov'us far'i. En tiu senc'o ĉiu hom'o est'as vok'it'a far'iĝ'i filozof'o. Oni ne pov'as est'i ver'e bon'a hom'o, se oni ne far'iĝ'as saĝ'a en tiu ĉi baz'a pri'taks'o de la hom'a viv'o kaj ĝi'a pozici'o en la univers'o.”

”La saĝ'o est'as kapabl'o pri'juĝ'i, kio en tiu ĉi mond'o hav'as valor'o'n kaj kio ne hav'as valor'o'n aŭ nur part'e ĝi'n hav'as, se ĝi serv'as al iu ĉef'a valor'o. Tio est'as kapabl'o de moral'a valor'ig'o kaj pri'juĝ'o. Tiu'n ĉi kapabl'o'n ĉiu san'a beb'o kun'port'as en'mond'e'n per si'a nask'iĝ'o. Bedaŭr'ind'e post'e mult'a'j hom'o'j klopod'as, dum jar'o'j pen'ad'as, nebul'ig'i al infan'o tiu'n kapabl'o'n.

Tamen ĉiu hom'o hav'as dev'o'n, de'nov'e trov'i en si tiu'n kompas'o'n, kiu li'n per cert'ec'o orient'os al la ĝust'a cel'o.”

La impres'o el la natur'histori'a muze'o bor'is en ili'n spit'e al ĉio, kio'n dir'is la profesor'o. Duŝ'a'n ne pov'is rest'i trankvil'a, li dir'is:
”Sinjor'o profesor'o, ĉu tiu ĉi mond'o ŝajn'as al vi bon'a aŭ mal'bon'a?”

”Tiu'n ĉi mond'o'n mi vid'as bon'a pro du kial'o'j. Unu'e, ĉar ĝi est'as kre'aĵ'o de la Di'a saĝ'o kaj vol'o. Kaj du'e, ĉar oni en ĝi sen'lim'e pov'as far'i bon'o'n. Ne est'as obstakl'o'j por far'i bon'o'n, tio est'as la sol'a hom'a ag'ad'o, kiu ne hav'as lim'o'j'n ekster la hom'o mem!” parol'is Andre'o, kvazaŭ li lekci'us al student'o'j de teologi'o.

”Kia'manier'e do vi klar'ig'as al vi la ĉe'est'o'n de la mal'bon'o en ĝi?” kontinu'is Duŝ'a'n.

”Ankaŭ la mal'bon'o est'as serv'ant'o de la bon'o. Eĉ tiel mi dir'os:
Mal'bon'o est'as bon'a argument'o por la konstat'o, ke la mond'o est'as bon'a.”

”Simpl'e tiel:
La mond'o est'as bon'a, ĉar konsekvenc'a. Ĉiu ag'o konduk'as al rilat'ig'it'a nepr'a sekv'o. Tial en ĝi ne materi'iĝ'as nur la bon'a, sed ankaŭ la mal'bon'a pens'o. Se la mond'o ne est'us konsekvenc'a, se la mal'bon'o, kies radik'o'j trov'iĝ'as en la spirit'a mond'o, ne manifest'iĝ'us ankaŭ sur la materi'a nivel'o, ĝi iom post iom ne'rimark'it'e akumul'iĝ'us en hom'a'j anim'o'j kaj tiu'j'n ĉi per tio venen'ig'us kaj korupt'us.”

”Ni pren'u murd'o'n. Se ĝi ne kaŭz'us sufer'o'n kaj dolor'o'j'n, se ĝi ne provok'us en ni'a intern'o ekstrem'a'n rezist'o'n kaj naŭz'o'n, ĝi baldaŭ en'nest'iĝ'us en ni kiel io normal'a kaj sen'problem'a.”

”Sed kial ĝi en'tut'e est'as al'las'at'a? Kial la Reg'ant'o de la univers'o ne halt'ig'as ĝi'n en la moment'o, kiam ĝi aper'as en la hom'a anim'o kiel ide'o?” vol'is sci'i Duŝ'a'n.

”Vi prav'as, Di'o ni'n pov'us facil'e narkot'i per iu gaj'a substanc'o el iu hormon'a gland'o, kio ni'n en moment'o far'us sen'per'fort'em'a'j kaj reciprok'e amik'a'j. Sed tio'n Li ne far'as pro la sam'a konsekvenc'ec'o. Li respekt'as la regul'o'j'n de la lud'o. Se la okaz'ad'o en la hom'a anim'o ne ricev'us si'a'n spert'ebl'a'n efektiv'ig'o'n en la substanc'a mond'o, ni'a anim'a viv'o baldaŭ sovaĝ'iĝ'us en ne'kontrol'ebl'a'n spiral'o'n de l’ mal'bon'o. Mal'bon'o'n oni pov'as kontrol'i kaj lim'ig'i ĝust'e tial, ke ĝi materi'e efektiv'iĝ'as. La murd'o fin'fin'e ne est'as mal'bon'o pro la materi'a'j ŝanĝ'o'j, de ĝi kaŭz'it'a'j, sed pro la intern'a stat'o, kiu est'iĝ'as post la murd'inspir'o. La mal'bon'o, kiu el la anim'o trans'ir'as al la materi'a kamp'o, far'iĝ'as por la hom'o vid'ebl'a kaj kontrol'ebl'a — kaj antaŭ tia evident'o li pov'as liber'e elekt'i inter la tent'o de la mal'bon'o kaj invit'o de la bon'o.”

”Ĉu vi vol'as dir'i jen'o'n:
Se ekzempl'e la Di'a man'o halt'ig'us ĉiu'n murd'ist'o'n, la murd'o kiel spirit'a obsed'o eĉ mult'e pli tumult'us en la intern'o de la hom'o'j, ol tio okaz'as nun, kiam ĝi foj'e manifest'iĝ'as en si'a ver'a bild'o, kiel naŭz'aĵ'o?” dir'is Tanja.

”Ĝust'e tiel. La hom'o'j ŝat'as hav'i murd'o'n sen murd'it'o, tromp'o'n sen tromp'it'o, ŝtel'ad'o'n sen pri'ŝtel'it'o. Sed Di'o ni'n met'is en bon'a'n, sekv'e konsekvenc'a'n mond'o'n, kie ĉiu mal'bon'o, kiu ceter'e ne'vid'ebl'e kiel kancer'a'j hist'o'j dis'kresk'us en ni'a'j anim'o'j, baldaŭ montr'iĝ'as kun si'a tut'a terur'o ankaŭ de'ekster'e kaj tiel ni'n atent'ig'as pri si'a ekzist'o kaj pri si'a ver'a natur'o. Sed ver'e mal'bon'a kaj monstr'a est'us la mond'o, en kiu la mal'bon'o ne hav'us materi'a'j'n sekv'o'j'n. Ĝi est'us liber'a de ĉiu kontrol'o kaj ŝanc'o pli'bon'iĝ'i. Ni trov'iĝ'us plen'e en ĝi'a posed'o.”

”Ĉu ĉio ĉi signif'as,” mir'is Georg'o, ”ke la murd'o esenc'e est'as io bon'a?”

”Eĉ la murd'o en iu pli profund'a senc'o efektiv'e est'as ankaŭ io bon'a, ja ĝi ni'n plej ilustr'e inform'as pri tio, kia est'as la efektiv'a natur'o de la ide'o, kiu la murd'o'n nask'is. La mal'bon'o fin'fin'e est'as nur spirit'origin'a. Tio, kio'n Leibniz nom'is ’la fizik'a mal'bon'o’ est'as nur materi'iĝ'o, est'as nur sekv'o, prem'sign'o de la mal'bon'a pens'o. Tial la plej fi'a'j krim'ul'o'j la krim'o'n tut'e ne far'as. Ili ĝi'n nur fleg'as en si'a anim'o, kaŝ'ant'e ĝi'n tiel antaŭ si mem kaj antaŭ ali'a'j hom'o'j, tamen damaĝ'ant'e tiel si'a'n anim'o'n pli ol ali'a'j, kiu'j la sam'o'n ankaŭ far'as.”

”Andre'o, se sub'aŭskult'us vi'n iu, kiu vi'n ne kon'as, tiu pov'us ĵur'i, ke vi stimul'as far'i krim'o'j'n ...” sat'iĝ'is de la filozofi'o de si'a edz'o sinjor'in'o Majda.

”Nu, kar'a, mi vid'as, ke eĉ vi ne kompren'is mi'n. Kari'o est'as mal'bon'o, dum dent'o'dolor'o est'as bon'a afer'o, ja sen tiu dolor'o baldaŭ ĉiu'j perd'us si'a'j'n dent'o'j'n. Ĉe ĉiu manifest'iĝ'o de la mal'bon'o oni dev'as disting'i inter la motiv'o kaj la efektiv'ig'o. La mal'bon'o est'as ver'a nur en si'a motiv'o, dum la sekv'o, est'u ĝi eĉ tiel dolor'ig'a kaj sufer'ig'a, jam est'as denunc'o de la sam'a mal'bon'o. Bon'vol'u vid'i:
la ide'o murd'i, dum ĝi rest'as nur pens'o en anim'o, dolor'ig'as neniu'n, sed ĝust'e tio est'as mal'bon'e. La ver'a murd'o eg'e sufer'ig'as, sed ĝust'e tial ĝi atest'as kontraŭ la ide'o murd'i. La sekv'o'j dolor'ig'as, sed ili san'ig'as.

La motiv'o'j ne kaŭz'as dolor'o'j'n, sed ili mort'ig'as. Jen ĉio. Tial mi insist'as ĉe mi'a konstat'o, ke ni'a mond'o eĉ tiu'flank'e est'as bon'a mond'o. Ja ĝi ne est'as io ali'a ol la scen'ej'o, sur kiu la ver'a en'hav'o de ni'a'j anim'o'j manifest'iĝ'as vid'ebl'e kaj kontrol'ebl'e, tial ankaŭ pli'bon'ig'ebl'e. Tial est'as bon'e, ke la frap'o per tranĉ'il'o dolor'ig'as kaj angor'ig'as, ke la vund'o est'as io terur'a kaj ke oni pro ĝi fin'e mort'as. Fin'fin'e est'as ankaŭ ĝust'e, ke tiu, kiu en si'a kor'o port'as la ide'o'n murd'i, la tranĉ'il'o'n ver'e uz'u. Tia'manier'e la mal'bon'o lok'iĝ'as, alarm'as ali'a'j'n, ja ĝi per si'a terur'a aspekt'o ĉe la pli'mult'o provok'as rezist'o'n kaj skandal'iĝ'o'n. Sed mal'bon'a kaj mal'sav'ig'a est'us la mond'o, en kiu murd'ist'o ne murd'us, en kiu oni post la tranĉ'il'a frap'o ne mort'us. La mal'bon'o silent'e kancer'manier'e dis'kresk'us en hom'a'j anim'o'j. Tial mi dir'as, ke tiu ĉi mond'o eĉ en si'a plej terur'a aspekt'o tamen est'as bon'a.”

La pied'o puŝ'is brems'il'o'n. Ĉar la mond'o est'as konsekvenc'a, la vetur'il'o halt'is, la jun'a'j filozof'o'j el'salt'is kaj kur'is al naĝ'kalson'o'j, kiu'j sek'iĝ'is sur ŝnur'o de la pas'int'a tag'o.

XVI Kia'manier'e ili ŝtel'is ter'o'n, kiel ili vol'is aranĝ'i revoluci'o'n kaj defend'i patr'o'land'o'n ...

Lud'o por unu'a'klas'an'o'j de la element'a lern'ej'o, kiu tamen re'ten'as si'a'n ekscit'a'n karakter'o'n eĉ por la plej serioz'a'j griz'har'a'j kap'o'j de mult'a'j general'o'j kaj ŝtat'estr'o'j ...

La profesor'o, kiu nun tut'e oblikv'e star'is mez'e de cert'a'j ter'desegn'o'j, far'it'a'j per lign'a baston'o, est'is unu el du rest'int'a'j ’grand'potenc'o'j’; Georg'o, kiu ĵus nun lanĉ'is si'a'n invad'baston'et'o'n, est'is la du'a post'rest'int'a ’grand'potenc'o’. La imperi'ism'a kaj inter'kontinent'a lign'o'pec'o traf'is mal'dekstr'a'n ŝultr'o'n de la profesor'o. Georg'o kun tut'a elast'o de si'a jun'a korp'o ek'kaŭr'is, dis'met'ant'e si'a'j'n long'a'j'n krur'o'j'n, kaj per si'a baston'o desegn'is nov'a'n ter'konker'o'n. La profesor'o perd'is tri'on'o'n de si'a imperi'o.

Ali'a'j aklam'is favor'e al Georg'o, sed Majda kompat'e hav'is pri ĉio si'a'j'n pens'o'j'n kaj i'o'n aranĝ'is en si'a tend'o. Andre'o subit'e paŝ'is el si'a ’teritori'o’ kaj en'pens'iĝ'is profund'e. Georg'o demand'is li'n, ankoraŭ tut'e varm'a de si'a sukces'a agres'o:
”Ĉu vi ne defend'os vi'a'n ŝtat'o'n?”

”Ĝust'e tiu ĉi pens'o mi'n pel'as,” el si'a ekstaz'o respond'is profesor'o, ”mi tim'as, ke la ŝtat'o, kiu'n oni dev'as defend'i per baston'o, jam est'as efektiv'e perd'it'a ...”

”Do vi opini'as, ke oni la ŝtat'o'n ne bezon'as defend'i kaj ĉiu, kiu hazard'e preter'ir'as, pov'as ĝi'n liber'e konker'i?” al'paŝ'is Adela.

”Ni dev'as pri'pens'i, per kio unu'op'a'j ŝtat'o'j al'tir'as konker'ant'o'j'n. Se ni tiu'n afer'o'n trov'os, do ni prefer'e zorg'os pri ĝi ol pri milit'ist'a defend'o, se tio tut'e est'as ver'a defend'o.”

”Do, kio pov'us est'i tiu mister'a afer'o?” kontinu'is Adela, ”kiu decid'as pri tio, ĉu la konker'ant'o ven'os kaj atak'os, aŭ prefer'e ne?”

”Du afer'o'j est'as,” respond'is la profesor'o, ”mi opini'as, kiu'j don'as al la ŝtat'o ne'venk'ebl'a'n firm'o'n, se oni pri ili bon'e zorg'as, ceter'e ili'a mank'o rapid'e far'iĝ'as invit'o por konker'ant'o'j.

Tem'as pri raci'ec'o kaj just'ec'o. Raci'ec'o manifest'iĝ'as en bon'a ord'ig'o de la ekonomi'a kaj publik'a viv'o, ke ekzist'u bon'a leĝ'o, dum la just'ec'o manifest'iĝ'as antaŭ ĉio en tio, ke ĉiu'j civit'an'o'j sen'escept'e efektiv'e egal'as antaŭ tiu bon'a leĝ'o. Tio montr'iĝ'as praktik'e en la fenomen'o, ke la hom'o'j plej facil'e kaj rapid'e progres'as kaj riĉ'iĝ'as help'e de si'a honest'a kondut'o kaj esenc'o'plen'a labor'o.”

”Kio'n vi kompren'as sub la noci'o ’ord'ig'o kaj ekonomi'ig'o de la publik'a viv'o’?” demand'is Duŝ'a'n, kiu ceter'e bon'e kon'is la unu'op'a'j'n vort'o'j'n.

Bon'vol'u okaz'e tio'n bon'e rigard'i:
ĝi ĉiam trov'as por si la plej mal'long'a'n kaj raci'a'n voj'o'n. Observ'u la hom'a'n lingv'o'n:
sen ni'a konsci'a pen'o la lingv'o tendenc'as esprim'i ni'a'j'n pens'o'j'n per uz'o de laŭ'ebl'e mal'mult'a'j vort'o'j kaj per simpl'a'j fraz'o'j.

Sed kiam oni vol'as impres'i partner'o'n, far'i pli grand'a'n bild'o'n ol est'as la real'o, kiam oni eĉ vol'as bluf'i kaj tromp'i, tiam oni uz'as la lingv'o'n ne'ekonomi'e, tiam mult'obl'iĝ'as la vort'o'j, komplik'iĝ'as la fraz'konstru'o. Sam'e okaz'as en la ŝtat'o. Se en ĝi reg'as la spirit'o de honest'o kaj la sam'a rajt'o por ĉiu'j, ĝi'a konstru'o est'as simpl'a kaj tra'vid'ebl'a por est'i kompren'ebl'a kaj je dispon'o al ĉiu, eĉ por analfabet'o. Leĝ'o'j de just'e kaj raci'e ord'ig'it'a ŝtat'o est'as mal'mult'a'j, mal'ampleks'a'j kaj klar'a'j, ke ĉiu civit'an'o pov'u ili'n kompren'i kaj en'kap'ig'i. Kontraŭ'e la ŝtat'o, ord'ig'it'a mal'raci'e, en kiu super'reg'as mal'just'o, hav'as mult'o'n da leĝ'o'j kun mult'a'j amend'o'j kaj koment'o'j. Ĉio est'as formul'it'a long'fraz'e kaj mal'klar'e, en ne'kompren'ebl'a artifik'a lingv'aĵ'o, kiu'n eĉ profesi'a'j jur'ist'o'j apenaŭ pov'as kompren'i. Jam la antikv'a grek'a histori'ist'o Polibi'o not'is, ke la ŝtat'o, en kiu mult'obl'iĝ'as leĝ'o'j, trov'iĝ'as sur'voj'e al kaduk'o kaj cert'a pere'o.”

”Se mi bon'e kompren'as, la ekonomi'ec'o de la ŝtat'a mekanism'o trov'iĝ'as en tio, ke la ŝtat'o est'u por la civit'an'o laŭ'ebl'e mal'mult'e'kost'a, ĉu ne?” el ia dom'mastr'in'a perspektiv'o demand'is Tanja.

”Se vi vol'as, oni pov'us dir'i ankaŭ tiel. Sed esenc'a est'as ali'a afer'o. Iu foj'e dir'is, ke bon'a reg'ist'ar'o simil'as al san'a stomak'o.

Dum la stomak'o est'as san'a kaj bon'e funkci'as, oni ne sent'as ĝi'n, oni preskaŭ ne sci'as, ke ĝi ekzist'as. Ĝi simpl'e en ord'o far'as si'a'j'n afer'o'j'n, sen atent'ig'i ni'n pri si kaj si'a grav'ec'o. Sam'e dev'us est'i koncern'e ŝtat'a'n pov'o'n kaj reg'ist'ar'o'n. Bon'a kaj honest'a pov'o est'as efektiv'e ne'vid'ebl'a. Nur mal'bon'a kaj mal'just'a pov'o sen'ĉes'e si'n anonc'as, si'n laŭt'e kaj sub'lum'e montr'as, minac'as kaj instru'as, kvazaŭ la popol'o est'us en serv'o de ĝi kaj ne invers'e ...”

La sun'o bril'is, ne konsider'ant'e grand'a'j'n pri'ŝtat'a'j'n demand'o'j'n. Mev'o'j kun si'a ne'ating'ebl'a elegant'o demonstr'is, kio'n pov'as far'i supr'e'n'fort'o, efik'ant'a je etend'it'a'j bird'a'j flug'il'o'j ...

”Sed kia'manier'e oni pov'us ating'i tia'n raci'a'n, just'a'n ŝtat'ordon?” interes'iĝ'is Duŝ'a'n.

”Tiel, ke vi far'u revoluci'o'n kaj de'tron'ig'u la mal'just'a'n pov'o'n!” anstataŭ profesor'o respond'is Adela, kvazaŭ ŝi jam dum tut'a viv'o kun'port'us la respond'o'n en si'a in'a sak'o apud si'a'j kosmetik'a'j akcesor'aĵ'o'j.

”Ebl'e ekzist'as escept'a'j okaz'o'j, kiam oni ali'manier'e ne pov'as proced'i,” mal'pli revoluci'em'e kontinu'is la profesor'o. ”Sed eĉ tie, kie oni opini'as nepr'e far'i revoluci'o'n, la afer'o ne est'os solv'it'a aŭtomat'e, nur ĉar trans'pren'is la pov'o'n nov'a skip'o.”

”La problem'o trov'iĝ'as en mal'proporci'o inter la revoluci'a'j cel'o'j kaj revoluci'e uz'at'a'j rimed'o'j kaj metod'o'j. Oni pov'as kred'i, ke la cel'o'j'n de la revoluci'o imag'as hom'o'j, kiu'j sufer'as sub la viv'pez'o en la mal'just'a soci'a ord'o. Oni pov'as kred'i, ke tiu'j hom'o'j hav'as bon'a'n intenc'o'n kaj foj'e mult'e da sci'o. Sed revoluci'o'n oni ne pov'as real'ig'i per et'a moral'a kaj intelekt'a elit'o el filozofi'a kabinet'o. Oni dev'as akir'i kun'labor'o'n de tut'a'j soci'a'j tavol'o'j, de hom'amas'o'j. Sed tiu'j'n simpl'a'j'n hom'o'j'n oni ne pov'as invit'i al revoluci'a ag'o per alt'e esprim'it'a'j cel'o'j kaj doktrin'o'j, eĉ se ili est'us ver'a'j. Do la program'ist'o'j dev'as si'a'j'n cel'o'j'n traduk'i al simpl'a'j, fin'fin'e primitiv'e simpl'a'j slogan'o'j, kiu'j'n pov'us sekv'i ankaŭ ne'instru'it'a'j hom'amas'o'j. Sed tio, kio nun dis'vast'iĝ'as inter tiel mult'a'j hom'o'j, ne plu est'as la origin'a revoluci'a doktrin'o, el'pens'it'a de unu aŭ kelk'a'j filozofi'e proced'int'a'j elit'ul'o'j, sed ekstrem'e simpl'ig'it'a propagand'o, kiu nek konsider'as si'a'n teori'a'n origin'o'n nek konkret'a'n ver'o'n. Slogan'o'j ne mult'e zorg'as pri la ver'o. Kaj ĝust'e port'ant'o'j kaj dis'vast'ig'ant'o'j de slogan'o'j est'as la plej fidel'a'j soldat'o'j de revoluci'o. Se ili en si'a ribel'o sukces'as, ili tiel kred'as ricev'i konfirm'o'n, ke ili'a'j slogan'o'j efektiv'e est'is ver'o. Tiel ili si'n pren'as kompetent'a'j gvid'i nov'a'n ŝtat'o'n, preskrib'i nov'a'j'n leĝ'o'j'n kaj ili'n efektiv'ig'i. Sed, vi sci'as, bon'a eksplod'aĵ'ist'o ne nepr'e est'as sam'e bon'a mason'ist'o. Por re'star'ig'o de la land'o oni bezon'as ali'a'j'n kapabl'o'j'n kaj karakter'o'j'n ol por real'ig'i revoluci'o'n. Sed ne tio est'as la ĉef'a problem'o. Part'o da super'venk'it'a antaŭ'e reg'int'a klas'o, per revoluci'o el'ĵet'it'a tra'pord'e, baldaŭ re'ven'as tra'fenestr'e sub mask'o de amik'o'j de revoluci'o.

Kaj grand'a part'o de la origin'a'j revoluci'ul'o'j baldaŭ korupt'iĝ'as kaj mem trans'pren'as la rol'o'n de la iam'a reg'ant'a klas'o. Sincer'a'j revoluci'ul'o'j baldaŭ iĝ'as sen'signif'a minoritat'o, kiu kutim'e pri'zorg'as muze'o'j'n de revoluci'o, dum konduk'il'o'j'n de nov'a reg'pov'o ten'as en'man'e tut'e ali'a'j hom'o'j, ne mal'oft'e la fals'a'j revoluci'ul'o'j, kiu'j nur ripet'as slogan'o'j'n, sed efektiv'e uz'as la pov'o'n por propr'a'j cel'o'j. Por liber'iĝ'i de ĝen'a'j sincer'ul'o'j, la korupt'ul'o'j ili'n akuz'as pri divers'a'j ideologi'a'j ’dis'voj'iĝ'o'j’ kaj for'ig'as ili'n el la publik'a viv'o, ili'n en'prizon'ig'as, met'as en terur'a'j'n koncentr'ej'o'j'n aŭ simpl'e mort'ig'as. Tiel baldaŭ re'star'iĝ'as la sam'a soci'a situaci'o kiel jam reg'is antaŭ la revoluci'o, sed kun trist'a rezult'o de ĉiu'aspekt'a mal'pli'bon'iĝ'o kaj terur'aĵ'o'j, kiu'j'n mult'a'j hom'o'j dev'is tra'viv'i por neni'o.”

”Tio'n mi ne vol'is dir'i. Mi'a pens'o est'is nur, ke la revoluci'o ĉiam nur detru'as ŝtat'a'n maŝin'o'n, sed la maŝin'ist'o inter'temp'e jam ŝanĝ'as uniform'o'n kaj baldaŭ re'ven'as al nov'a maŝin'o, konstru'it'a de la revoluci'o.”

”Mi propon'as, ke ni prov'u kapt'i la problem'o'n ĉe la radik'o, kiel revoluci'ul'o'j mem ŝat'is si'n esprim'i. Ver'e, ni far'iĝ'u radikal'a'j en la ĝust'a senc'o de tiu ĉi vort'o!”

”Jes, ver'e, ĝust'e tiel ĉiam parol'is ankaŭ revoluci'ul'o'j!” al'don'is sinjor'in'o Majda.

”Ili parol'is pri radik'o'j, tamen ili ĉiam kapt'is nur la vost'o'n de la mus'o, manĝ'ant'a ĉe radik'o ...” rid'is la profesor'o. ”Revoluci'ul'o'j opini'as, ke la radik'o de la hom'a mal'bon'o est'as la ekonomi'a interes'o, tendenc'o ekspluat'i, akumul'i profit'o'n kaj protekt'i si'a'n hav'aĵ'o'n. Tio ne est'as ver'o. Ja ĝust'e ekspluat'ad'o mal'help'as ekonomi'a'n evolu'o'n. Nur liber'a kaj honest'e pag'at'a hom'o labor'as bon'e kaj respond'ec'e. Ekspluat'i kaj pri'rab'i est'as la plej mal'ekonomi'a manier'o riĉ'iĝ'i.”

”Ĉie, kie ne est'as kred'o, est'as la tim'o. Tim'o de la mal'abund'o, tim'o de la ali'a'j, tim'o de la ne'kon'at'a natur'o, tim'o de la est'ont'o. Hom'o, posed'it'a de tim'o, ne pov'as plu bon'e funkci'i.

Tia hom'o pov'as nur ŝtel'i, rab'i, krim'i. Ĉio ĉi ne hav'as raci'a'n prav'ig'o'n. Oni pov'as facil'e kalkul'i, ke la plej grand'a bon'stat'o reg'as tie, kie hom'o'j honest'e kooper'as kaj viv'as per propr'a labor'o. Tio'n sci'as ankaŭ tiu'j, kiu'j mal'just'e al'propr'ig'as por si la hav'aĵ'o'j'n de la ali'a'j. Sed ili'a tim'o est'as pli fort'a ol ili'a konsider'o. La tim'o est'as la ĉef'a minus'pov'o en ni'a mond'o. Sed tim'o nask'iĝ'as, kiam la hom'o perd'as la kred'o'n. Tim'o est'as substitu'o de la kred'o. Ĉar la kred'o si'n rilat'as al io sen'lim'a, kaj ankaŭ la tim'o efik'as sen'lim'e. La hom'o sen kred'o, do hom'o plen'a de tim'o, bezon'as sen'fin'e da materi'a, pov'o'hav'a, renom'hav'a kaj simil'a sat'iĝ'o'j. La tut'a mond'o ne est'as sufiĉ'e grand'a por sat'ig'i hom'o'n, en kiu mank'as la kred'o kaj reg'as la tim'o.

Tut'e ali'e kondut'as la hom'o, kiu hav'as kred'o'n kaj sekv'e ne kon'as tim'o'n. Ĉar li sent'as, ke li neni'o'n ver'e valor'a'n pov'as perd'i, ĉar li kred'as, ke ’se la gren'o ne fal'as ter'e'n kaj ne mort'as, ĝi ne don'as frukt'o'j'n’, li dispon'ig'as si'n mem por la komun'a bon'o. Kaj jen:
ju pli li si'n dis'don'as, des pli li hav'as; ju pli li risk'as, des pli li ricev'as; ju pli li fid'as, des pli sekur'e li viv'as.”

”Cert'e. Ĉiu'j ali'a'j motiv'o'j, pro kiu'j la hom'o i'o'n far'as aŭ ne far'as, hav'as si'a'j'n lim'o'j'n, nur la kred'o est'as sen'lim'a. Sub'aĉet'ad'o hav'as lim'o'j'n, per'fort'o hav'as lim'o'j'n — sed bon'vol'u lim'ig'i kaj halt'ig'i hom'o'n, kiu posed'as kred'o'n!”

”Do, vi'a revoluci'o komenc'iĝ'us per entrepren'em'a misi'o por dis'vast'ig'i la kred'o'n, ĉu?” iom'et'e malic'e rimark'ig'is Georg'o.

”Ne, tiu'n revoluci'o'n mi ne pov'as nur komenc'i, ja ĝi jam okaz'as dum last'a'j 2000 jar'o'j. Sed ĉar ĝi ver'e kapt'is la hom'o'n ĉe li'a radik'o, kiel ceter'e tut'e ĝust'e postul'is, nur fals'e kapt'is Marx, ĝi'a kur'o est'as mister'a kaj long'temp'a, kiel est'as mister'a kaj long'temp'a esplor'ad'o de la hom'a esenc'o, kiu'n ni nom'is ’radik'o’.”

”Kaj ni, ĉu ni simpl'e observ'u tio'n de'flank'e, kiel tiu revoluci'o ir'as en nov'a'n jar'mil'o'n?” demand'is ĉiam pret'a Georg'o.

”Ni ĉiu'j est'as vok'it'a'j eksplod'ig'i ni'a'n ego'ism'o'n kaj per revoluci'a per'fort'o de bon'a'j ag'o'j kaj mem'reg'ad'o de'tron'ig'i la pov'o'n de blind'a'j pasi'o'j kaj volupt'o'j kaj star'ig'i revoluci'a'n reg'ist'ar'o'n de la Bon'o, de la Konscienc'o; kaj defend'i tiu'n nov'a'n reg'ist'ar'o'n per la fort'o de la am'o. Ĉiu, kiu tio'n far'os, pli'grand'ig'os la ampleks'o'n de la jam liber'ig'it'a teritori'o, sur kiu la ver'a revoluci'o jam sukces'is!”

Ili'a'j rigard'o'j kolekt'iĝ'is sur arb'o'pingl'o'j ĉe'pied'e. Ek'reg'is kelk'a'j moment'o'j de silent'o. Sinjor'in'o Majda ek'medit'is je mikro'a transport'o de formik'o'j, kiu'j for'port'is kristal'et'o'j'n de suker'o en si'a'n model'a'n formik'a'n ŝtat'o'n ... Kiam ŝi dum cert'a temp'o tiel spekt'is tiu'n ord'o'n, tiel silent'e kaj perfekt'e funkci'ant'a'n, ŝi demand'is:
”Kial tiu'j ĉi mikro'a'j best'et'o'j, tiu'j punkt'o'j de ru ̧-brun'a kolor'o, ĉio'n tio'n kapabl'as far'i, sed ni, la kron'o de la kre'it'ar'o, ne ...?”

Diskut'o'n kontinu'is Adela:
”Bon'e, ni dir'u, ke vi'a tez'o est'u akcept'it'a. Ĝi almenaŭ bon'e aŭd'iĝ'as. Sed, ni dir'u, se ven'us ni'n vizit'i ministr'o por naci'a defend'o, ĉu ni propon'u al li send'i soldat'o'j'n kaj oficir'o'j'n al ili'a'j hejm'o'j — per konsil'o, ke ili sufiĉ'e oft'e vizit'u preĝ'ej'o'j'n kaj konfes'u si'a'j'n pek'o'j'n?”

”Respond'ant'e sam'nivel'e, do mi dir'u, ke ĝis nun ne est'as kon'at'e, ke iu arme'o perd'us lukt'o'n aŭ milit'o'n, ĉar ĝi'a'j soldat'o'j en si'a'j tornistr'o'j kun'port'is ankaŭ rozari'o'j'n kaj mes'libr'o'j'n.

Sed est'as pruv'it'e, ke pere'is arme'o, kies estr'o'j intenc'is for'ig'i la religi'a'n kred'o'n el hom'a'j kor'o'j, kiel ekzempl'e tiu de Hitler.

Sed ni ne mov'iĝ'u sur tiu polemik'a nivel'o. Vi prav'as, Adela, ni dev'as pri'pens'i, kio'n dir'i al supoz'it'a vizit'ant'o, ministr'o pri naci'a defend'o ... Antaŭ'e ni medit'is pri tio, kia'manier'e oni pov'us kapt'i la hom'o'n ĉe li'a radik'o. Kaj al la ministr'o ni dev'us dir'i, kia'manier'e oni pov'us defend'i la ŝtat'o'n — kaj tio'n oni far'u sam'e radik'ec'e kaj ne nur surfac'e. — Sed, dir'u, ĉu ni ne esprim'is ni'n jam de'komenc'e, ke la ŝtat'o est'as sam'grad'e ekspozici'at'a al la ekster'a atak'o, kiel al ĝi mank'as da raci'ec'o kaj just'ec'o?”

”Se tiel, do la afer'o est'as klar'a. Ni konsil'os al la ministr'o, ke li klopod'u laŭ si'a'j ebl'o'j unu'e protekt'i la popol'o'n kaj la ŝtat'o'n antaŭ tiu'j, kiu'j pro si'a'j ego'ism'a'j interes'o'j dis'vast'ig'as mal'raci'ec'o'n kaj mal'just'o'n, persekut'as saĝ'a'j'n kaj just'a'j'n hom'o'j'n. Ni konsil'os al li, ke li bon'vol'u uz'i si'a'n perfekt'a'n inform'a'n agent'ej'o'n por tag'nokt'e esplor'i, kie al ni'a'j civit'an'o'j okaz'as mal'just'aĵ'o'j flank'e de tiu'j, kiu'j ili'n dev'is ŝtat'posten'e pri'serv'i. Ĉe ĉiu giĉet'o por pet'o'j kaj plend'o'j de la civit'an'o'j instal'iĝ'u sekret'a orel'o kaj okul'o, kiu lanĉ'u alarm'o'n en la moment'o, kiam iu ŝtat'a funkci'ul'o, ek de la komun'um'a ofic'ist'o ĝis la ĉef'o de la reg'ist'ar'o mis'uz'us si'a'n pov'o'n kontraŭ la prav'ig'it'a postul'o de la civit'an'o. Kred'u:
se la hom'o'j ĉe kelk'a'j tia'j okaz'o'j vid'us, ke neni'u pov'as ili'n ne'pun'it'a mal'bon'e trakt'i kaj arbitr'e manipul'i per leĝ'o'j, ili per si'a'j nud'a'j man'o'j far'iĝ'us la plej bon'a arme'o en la mond'o. Se ili vid'us, ke la ŝtat'o, en kiu ili viv'as, est'as la scen'ej'o de la plej bon'a'j ec'o'j, kiu'j trov'iĝ'as popart'e ĉe ili mem, ke ĝi est'as garanti'o por raci'ec'o kaj just'ec'o, ili ident'iĝ'us kun tia ŝtat'o sen ajn'a propagand'o kaj per'fort'o. Tia'n ŝtat'o'n neni'u ekster'a mal'amik'o kuraĝ'us atak'i. Kaj se iu tamen atak'us kaj eĉ se venk'us, li dev'us baldaŭ ĉu for'ir'i aŭ proced'i sam'e kiel la unu'a reg'ist'ar'o ...”

”Ĉu vi pov'us ferm'i vi'a'n revoluci'a'n miting'o'n,” ek'kri'is sinjor'in'o Majda. ”Mi bezon'as du volont'ul'o'j'n por lav'i vaz'o'j'n, se vi vol'as manĝ'i el pur'a'j uj'o'j ...”

XVII.

Pri tio, ke liber'o dev'as est'i lig'it'a, kaj pri tio, por kiu oni labor'as kaj kiu pag'as labor'o'n ...

Sub'akv'e ni ankoraŭ ne fiŝ'kapt'is!” ek'kri'is la profesor'o, kiam li salt'paŝ'is el si'a aŭt'o, per kiu li ĵus al'vetur'is el la urb'o.

”Jes, ni tio'n ne far'is!” kun iom'et'e da atend'o respond'iĝ'is el jun'a'j buŝ'o'j.

”Do, bon'vol'u ven'i, ke mi dis'don'u al vi ekip'aĵ'o'j'n!” kontinu'is la profesor'o kun mem'kompren'ebl'o, kvazaŭ li invit'us ili'n al glaci'aĵ'a porci'o.

Al ĉiu li don'is par'o'n da plast'a'j naĝ'il'o'j kaj sub'akv'a'n mask'o'n kun spir'tub'o. Nur la sub'akv'a'n fusil'o'n, sen kiu oni sub'akv'e, natur'e, ne pov'as i'o'n efik'a'n aranĝ'i, oni ne vid'is. Ili'a'j okul'o'j demand'e serĉ'is.

”Ni ĉas'os per kin'o'kamera'o ...” klar'ig'is Andre'o kaj el'tir'is el si'a vetur'il'o strang'a'n plast'a'n kaj tra'vid'ebl'a'n skatol'o'n, en kiu trov'iĝ'is la kamera'o.

”Ĉiu registr'os sub la akv'o dek metr'o'j'n da film'o, post'e ni vid'os, kiu pli sukces'e ĉas'is. Mi supoz'as, ke vi ne kontraŭ'as las'i ĉe la mar'a faŭn'o bon'a'n kaj pac'a'n impres'o'n, ĉu? Ni nur film'os ili'a'n medi'o'n, ceter'e ni ne inter'ven'os en ili'a'n viv'o'n.”

”Do, tia ĉas'ad'o ...” iom'et'e dis'rev'iĝ'e liber'iĝ'is ĝem'o ĉe Duŝ'a'n, kiu al'kutim'iĝ'is al la ĉas'fusil'o de si'a patr'o.

”Ni ĉas'as la ver'o, kaj ne la viv'o'n,” klar'ig'is ŝpar'vort'e la profesor'o.

La boat'o jam est'is pret'a, ili en'ir'is, kaj tiel ĝi plen'iĝ'is per iom da akv'o, jam ili'a'j man'o'j ek'ag'is ĉe rem'il'o'j. Kiam ili ating'is konven'a'n mar'profund'o'n — per sond'il'o barakt'is la profesor'o, natur'e, sinjor'in'o Majda je la sign'o de si'a edz'o ĵet'is en akv'o'n et'a'n ankr'o'n, kiu pli memor'ig'is je turism'a memor'aĵ'o ol je uz'aĵ'o, kiu firm'e fiks'as boat'o'n sur cert'a lok'o.

Est'u kiel ajn:
la boat'o balanc'is sur'lok'e laŭ la ritm'o de mal'fort'a'j ond'o'j, foj'e pli fort'e, kiam unu el la jun'a'j sub'mar'ĉas'ist'o'j si'n mov'is, sed ĝi ver'e ne fuĝ'is ali'lok'e'n. La memor'aĵ'aspekt'a lud'il'o bon'e funkci'is.

Kiel la unu'a salt'is en'mar'e'n Georg'o. Ĉar tem'is nur pri la unu'a prov'o, li las'is kamera'o'n en la boat'o. La efekt'o pli memor'ig'is pri balen'ĉas'ad'o en pas'int'a jar'cent'o ol pri sub'mar'a foto-safaro. Io hast'e bat'is en la akv'o, akv'o kaj aer'o ŝpruc'is tra la spir'tub'o — kaj la strang'a mar'est'aĵ'o fin'fin'e dis'rev'int'e tus'ant'e re'grimp'is en la boat'o'n.

Duŝ'a'n jam pli bon'e sukces'is. Li pov'is trankvil'e naĝ'i surfac'e kaj ten'i kap'o'n iom'et'e sub'akv'e. Li taŭg'e uz'is la spir'tub'o'n.

La profesor'o vid'is, ke li dev'os mem montr'i, kia'manier'e oni tio'n far'as. Elegant'e li ek'vertikal'is per kap'o sub'e'n kaj jam li mal'aper'is, far'iĝ'ant'e fiŝ'o inter fiŝ'o'j, alg'o inter alg'o'j, akv'o en akv'o. Post du'on'minut'o li de'nov'e montr'iĝ'is, nun unu'e kiel spir'tub'o, el'star'ant'a el akv'o.

”Bon'e, ni re'ven'u kaj rigard'u, kiel tio'n far'as tiu'j, kiu'j ver'e sci'as!” dir'is la profesor'o kaj de'met'is si'a'j'n naĝ'il'o'j'n.

En la primar'a muze'o oni montr'is en apart'a salon'o film'o'j'n pri la viv'o en la mar'o kaj pri mar'esplor'ad'o. Ĉar al la giĉet'o al'paŝ'is sinjor'in'o Majda kaj ne ŝi'a edz'o, ŝi per si'a ĉarm'a rid'o nul'ig'is ĉiu'j'n 18 paragraf'o'j'n de la muze'a regul'ar'o. Oni est'is pret'a montr'i film'o'n apart'e por ni'a grup'o, kvankam ĝi ne nombr'is 30 an'o'j'n, kiel dev'us est'i.

Inter'ali'e sur la ekran'o oni pov'is vid'i bark'o'n kun aŭtent'a'j skafandr'ist'o'j, kiu'j sur'voj'iĝ'is por esplor'i la mar'a'n fund'o'n. Ili ne lud'is per gum'a'j mask'o'j kaj spir'tub'o'j, sed sur'vest'is pez'a'j'n skafandr'o'j'n, sur'dors'e ili port'is oksigen'bomb'o'j'n. Ili est'is per fort'a ŝnur'o lig'it'a'j al la bark'o.

Sam'e, kiel ili ŝajn'is mal'mov'iĝ'ebl'a'j sur la ferdek'o, tiel ili kvazaŭ sen'pez'e glit'is sub la akv'o, kvazaŭ ili en ĝi est'us nask'it'a'j. Ili plen'um'is si'a'j'n task'o'j'n, preter la vitr'o de ili'a'j mask'o'j sen'tim'e naĝ'is fiŝ'et'o'j, kiu'j ŝajn'e ne hav'is spert'o'j'n kun la hom'a ras'o. Ili'a'j skvam'o'j est'is pentr'it'a'j per farb'o'j kaj en stil'o de ĉiu'j pentr'ist'a'j stil'o'j kaj epok'o'j.

”Kio'n vi opini'as?” la profesor'o ili'n demand'is, kiam ili en la muze'a park'o post la ekskurs'o lek'is ĉiu si'a'n glaci'aĵ'o'n, ”kiel pov'as est'i, ke ili tiel liber'e mov'iĝ'is sub'akv'e, dum ni est'is tia'j mal'lert'ul'o'j?”

”Mi vet'as, ke nun sekv'os la instru'o ...” — vol'is sprit'um'i Adela ”Se vi jam atend'as instru'o'n:
ankaŭ parol'i ili ne pov'is tie sub'akv'e, se ili vol'is, ke la aer'o ne fuĝ'u el ili'a skafandr'o kaj ke ili ne sufok'iĝ'u. Ceter'e tut'e sen instru'o la afer'o ne funkci'os,”

li al'don'is, kvazaŭ li neglekt'us la rimark'o'n de Adela. ”La liber'o de la skafandr'ist'o pov'as est'i metafor'o por ĉiu'j ali'a'j form'o'j de la liber'o. Tiel, kiel nur la ŝarĝ'o kaj la sufiĉ'e firm'a lig'o liver'as al la skafandr'ist'o sub'akv'e ver'a'n liber'o'n por li'a mov'iĝ'ad'o, tiel ni ankaŭ en ni'a sur'ter'a viv'o est'as liber'a'j nur tiu'grad'e, kiu'grad'e ni akcept'as ŝarĝ'o'j'n de labor'o kaj sufer'o kaj kiu'grad'e ni est'as pret'a'j akcept'i lig'o'n de la leĝ'o'j. La klasik'a german'a poet'o Goethe en si'a poem'o Natur'o kaj art'o tio'n formul'is tiel:
Tiu, kiu ver'e i'o'n vol'as far'i, dev'as koncentr'iĝ'i.

Ne est'as majstr'o sen lim'iĝ'o kaj mezur'o, Kaj nur la leĝ'o ni'n per la liber’ regal'as.”

”Tio'n pri la ŝarĝ'o de labor'o mi iel pov'us kompren'i kaj akcept'i. Sed mi ne kompren'as, kial oni dev'us sufer'i ...” pri'dub'is la instru'o'n de la profesor'o Georg'o.

”Sufer'o est'as la plej kre'iv'a el ĉiu'j form'o'j de labor'o!” iel spart'an'e si'n esprim'is la profesor'o.

”Bon'e, kio'n ni pri'labor'as kaj kio'n ni per'labor'as per tiu ne'kutim'a labor'o?” postul'is pli preciz'a'n eksplik'o'n Adela.

”Dum ni labor'as super io kutim'a, ni pri'labor'as cert'a'n material'o'n, pren'it'a'n el la natur'o, kiu'n ni vol'as adapt'i por ni'a bezon'o. Sed kiam ni sufer'as, la trans'format'a material'o est'as ni mem — kaj la rezult'o, la produkt'o est'as pli alt'a, rafin'it'a form'o de ni'a mem'o. Tial ni'a'j plej ’produkt'iv'a'j’ labor'ej'o'j ver'dir'e est'as tiu'j, en kiu'j la ekster'a'j cirkonstanc'o'j est'as plej lim'ig'a'j:
mal'san'ul'ej'o'j, karcer'o'j, koncentr'ej'o'j ... tie okaz'as la plej intens'a ’produkt'ad'o’, tie okaz'as forĝ'ad'o kaj hard'ad'o de hom'a'j anim'o'j!”

”Kio pri la leĝ'o'j?” demand'is Duŝ'a'n. Ĉu ili ne kontraŭ'as la esenc'o'n de la liber'o? Ĉu ne est'as tiel:
ju pli da leĝ'o'j, des mal'pli da liber'o?”

”Se vi pens'is pri ili'a nombr'o, vi prav'as. Mal'just'o kaj per'fort'a arbitr'o kutim'e paralel'as kun la abund'o kaj ne'kompren'ebl'ec'o de la leĝ'o'j. Sed mi ne pens'is pri la nombr'o de la leĝ'o'j kaj ili'a'j sub'paragraf'o'j, sed pri serioz'a'j kaj ĝeneral'e valid'a'j bon'a'j leĝ'o'j, kiu'j ord'ig'as ni'a'n kun'ekzist'ad'o'n. Rigard'u:
mult'foj'e iu dir'as, vid'ant'e kelk'a'j'n mank'o'j'n en publik'a'j serv'o'j, ne'serioz'o'n ĉe la labor'o aŭ ne'korekt'a'n kondut'o'n de mult'a'j hom'o'j, ke ni hav'as tro da demokrati'o. Li simpl'e konfuz'as demokrati'o'n kun arbitr'ec'o kaj ekster'leĝ'ec'o, kiu efektiv'e est'as apart'a form'o de tirani'o.”

”Kompren'ebl'e. Se vi inter'konsent'as rendevu'o'n je la ok'a kaj vi ven'as je la naŭ'a, vi dev'ig'as la ali'a'n atend'i unu hor'o'n aŭ prokrast'i la kun'ven'o'n. Tio est'as ia'spec'a tirani'o, ĉu ne? Kaj se iu en si'a labor'ej'o ne far'as si'a'n task'o'n, tio est'as sam'kiel tirani'o super tiu'j, kiu'j dev'os anstataŭ la pigr'ul'o far'i li'a'n labor'o'n, kaj ne manifest'iĝ'o de ies liber'o.”

”Demokrati'o est'as tia manier'o komun'e viv'i, kie neni'u uz'as per'fort'o'n aŭ el'dev'ig'o'n super ali'a'j, kie neni'u prov'as aranĝ'i por si ajn'a'n privilegi'o'n kaj kie ĉiu'j respekt'as bon'a'n leĝ'o'n, valid'a'n sen'escept'e por ĉiu'j — kaj kie oni reg'ist'ar'o'n kaj ŝtat'a'j'n funkci'ul'o'j'n ŝanĝ'as laŭ manier'o sen'sang'a, ĉu per balot'o'j, ĉu per hered'ad'o kiel en monarki'o'j, ĉu per lot'um'ad'o kiel ĉe antikv'a'j Grek'o'j.”

”Se tiel, ja preskaŭ ĉiu'j ŝtat'o'j est'as demokrat'a'j, ja ĉie ekzist'as universal'e valid'a'j leĝ'o'j kaj nur escept'e oni ŝanĝ'as pov'o'n per uz'o de per'fort'o kaj sang'o'verŝ'o,” rimark'ig'is Georg'o.

”Formal'e eĉ grand'a'j tirani'o'j, kiel tiu de Stalin, est'is demokrati'a'j. Se vi leg'us li'a'n konstituci'o'n, vi mir'us, kial parol'i mal'ŝat'e pri li'a sistem'o ... Sed laŭ'spirit'e kaj en praktik'a ĉiu'tag'o nur tre mal'mult'a'j ŝtat'o'j est'as ver'e demokrat'a'j, ja absolut'e pur'a'j demokrati'o'j jam princip'e ne pov'as ekzist'i kaj neni'u raci'a hom'o tio'n postul'as. Absolut'a demokrati'o est'us kontraŭ'dir'o, ja ankaŭ demokrati'o est'as ’krati'o’, kio grek'e signif'as ’reg'ad'o’. Se ver'e ĉiu'j part'o'pren'us kaj egal'e part'o'pren'us en aranĝ'o de ŝtat'a'j afer'o'j, la pov'o, reg'ad'o, efektiv'e ne ekzist'us plu, tiam ni ne hav'us plu eĉ demokrati'o'n, ni hav'us anarki'o'n, kio ĉiam est'is teori'a ideal'o por aranĝ'i komun'a'j'n afer'o'j'n. Sed demokrati'o esenc'e ne for'ig'as diferenc'o'n inter la reg'ant'o'j kaj reg'at'o'j, nur rilat'o'n inter ambaŭ grup'o'j ĝi mild'ig'as. Ĉar ĝi inkluziv'as pli da civit'an'o'j al ŝtat'a'j afer'o'j kaj ĉar ĝi permes'as liber'e esprim'i si'a'j'n opini'o'n kaj kritik'o'n, ĉar en ĝi ekzist'as konkurenc'o inter unu'op'a'j politik'a'j grup'o'j, nom'at'a'j parti'o'j, demokrati'o'j pli bon'e funkci'as, est'as pli stabil'a'j kaj eĉ en grand'a'j danĝer'o'j, kiel montr'is la du'a mond'milit'o, montr'as si'a'n super'pov'o'n kompar'e al tirani'o'j.”

”Kial do ne hav'i tuj anarki'o'n, se nur ĝi radikal'e for'ig'as tiu'n diferenc'o'n?” demand'is Adela.

”Anarki'o est'us cert'e la plej bon'a manier'o aranĝ'i soci'a'j'n afer'o'j'n — ŝtat'o en anarki'o ja ne ekzist'us plu — se ĉiu'j hom'o'j est'us sam'temp'e filozof'o'j, universal'a'j fak'ul'o'j kaj sankt'ul'o'j.

Kelk'vort'e:
se ne ekzist'us bezon'o mult'a'j'n hom'o'j'n al bon'a kondut'o, al bon'a far'o, al bon'a decid'o foj'foj'e simpl'e dev'ig'i, ekstrem'okaz'e eĉ per uz'o de fizik'a per'fort'o.”

”Tio'n mi ne vid'as tiel. Kial vi tiel pens'as?” ŝi insist'is ĉe si'a ide'o.

”Vid'u, se vi hodiaŭ proklam'us anarki'o'n — kaj ni supoz'e dir'u, ke la ekzist'ant'a ŝtat'o tio'n akcept'us kaj permes'us si'n mal'fond'i — ĝi funkci'us kaj daŭr'us nur ĝis la moment'o, kiam la unu'a hom'o, kiu en rilat'o kun iu ali'a hav'us ĉu intelekt'a'n ĉu fizik'a'n avantaĝ'o'n, prov'us el'batal'i privilegi'o'n por si. Ĉar ne ekzist'us plu ŝtat'o kun leĝ'o'j kaj ili'a'j gard'ant'o'j, la pli inteligent'a aŭ pli fort'a ul'o tuj sukces'us. Mal'ferm'iĝ'us ĉen're'ag'o:
ĉiu'j hom'o'j kun natur'e don'it'a'j avantaĝ'o'j prov'us tuj uz'i si'a'n fort'o'n por sub'ig'i la ali'a'j'n. Ek'est'us ĝeneral'a inter'batal'o ĉiu kontraŭ ĉiu. Baldaŭ form'iĝ'us grup'o de la plej sukces'a'j — kaj ili star'ig'us nov'a'n oligarĥi'a'n ŝtat'o'n, per kiu ili dum long'a temp'o protekt'us si'a'j'n, dum anarki'a period'o akir'it'a'j'n, privilegi'a'j'n pozici'o'j'n. Vid'u, tiel fin'iĝ'us la romantik'a fabel'o de anarki'ism'o.”

”Bon'e, tio ŝajn'as real'o, sed ĉu demokrati'o ne hav'as sam'a'j'n tent'o'j'n kaj kapt'il'o'j'n? Fin'fin'e Hitler trans'pren'is pov'o'n per uz'o de demokrati'a'j rimed'o'j ...” daŭr'ig'is Adela.

”Bon'eg'e, Adela! Nun vi mem re'konduk'is la tut'a'n problem'ar'o'n al la ĉef'a demand'o, ĉu la liber'o pov'as ekzist'i sen la leĝ'o, sen ŝnur'o de almenaŭ unu sen'dub'a dev'o, kiu star'as ekster la demokrati'o mem. Teori'e ĉiu demokrati'o pov'as per pli'mult'o en parlament'o nul'ig'i konstituci'o'n, nul'ig'i parlament'o'n kaj proklam'i diktatur'o'n. Ĝust'e vi'a ekzempl'o est'is io tia.

Doktrin'ist'o'j de la unu'a german'a respublik'o kaj ĝi'a demokrati'a sistem'o tro kred'is nur al la hom'a kompetent'o kaj ne rimark'is tiu'n ĉi kapt'il'o'n.”

”Ĉu do ekzist'as ia solv'o por tiu ĉi problem'o?” al'don'is demand'o'n Duŝ'a'n.

”Se la pur'e hom'a inter'konsent'o, hom'a leĝ'o est'us ni'a last'a horizont'o, tiam solv'o ne ekzist'us. Hom'o'j ĉiam pov'as eĉ demokrati'rimed'e for'ig'i bon'a'j'n leĝ'o'j'n kaj proklam'i fi'a'j'n, nul'ig'i demokrati'o'n kaj star'ig'i tirani'o'n. La solv'o trov'iĝ'as nur, se super la hom'a inter'konsent'o kaj leĝ'o ekzist'as ordon'o, norm'o, leĝ'o, kiel vi bon'vol'as, kiu absolut'e star'us super hom'a'j afer'o'j. Tial nur hom'o'j, kiu'j baz'e kred'as je ekzist'o de tia super'a leĝ'o, pov'as fond'i daŭr'e funkci'ant'a'n relativ'e bon'a'n demokrati'o'n. La kondiĉ'o est'as, ke tiu demokrati'o ne diskut'u pri tiu ĉi baz'a kaj super'hom'a leĝ'o. En moment'o, kiam parlament'an'o'j tuŝ'as ankaŭ tiu'n ĉi leĝ'o'n, la demokrati'o perd'as si'a'n baz'o'n kaj laŭ'ŝtup'e kaduk'iĝ'as, ĉu en direkt'o de anarki'o, kio signif'as post'a oligarĥi'o, ĉu en direkt'o de tuj'a oligarĥi'o.”

”Se mi vi'n bon'e kompren'is, pov'as daŭr'e funkci'i nur tia demokrati'o, en kies parlament'ej'o sur'mur'e pend'as krucifiks'o'j kaj tabul'o'j kun Dekalog'o de Moseo ...” ironi'is Georg'o.

”Tio mem ne hav'as lig'o'n, ja ankaŭ cinik'ul'o'j pov'as sen'problem'e ekip'i parlament'ej'o'n kaj ŝtat'a'j'n ofic'ej'o'j'n per laŭ'plaĉ'a'j religi'a'j simbol'o'j. Ankaŭ ne tem'as pri konkret'a religi'o, kiel krist'an'a aŭ islam'an'a, eĉ kontraŭ'e, parlament'o dev'as est'i en tiu senc'o neŭtral'a, ja civit'an'o'j de la sam'a ŝtat'o pov'as aparten'i al divers'a'j religi'o'j. Mi parol'is pri element'a koncept'o de la leĝ'o, kiu super'as hom'a'n arbitr'ec'o'n kaj tiel ĝust'e garanti'as ankaŭ hom'a'j'n kontrakt'o'j'n.”

”Kiu do est'as tiu leĝ'o, kiu star'as super ĉiu'j hom'a'j afer'o'j kaj hav'as aŭtoritat'o'n de iu super'a est'aĵ'o, kiu'n kelk'a'j nom'as Di'o?” demand'is Adela.

”Jur'ist'o'j en pas'int'a'j temp'o'j parol'is pri ’natur'a jur'o’, do pri leĝ'o'j, kiu'j'n ne el'pens'is la hom'o, sed ili est'as gravur'it'a'j en ĉies kor'o kaj saĝ'o. Sed mi pled'as por eĉ pli simpl'a difin'o. Jesuo ĝi'n formul'is kaj Kant ĝi'n kiel ’kategori'a'n imperativ'o'n’ komplet'ig'is kaj pli filozofi'e dir'is:
’Far'u al ali'a'j tio'n, kio'n vi dezir'as, ke ali'a'j al vi far'u — kaj ne far'u tio'n, kio'n vi dezir'as, ke ali'a'j al vi ne far'u!’ Kant formul'is tio'n tiel, ke atent'u, ke vi'a kondut'o pov'u far'iĝ'i ĝeneral'a moral'a leĝ'o de la hom'ar'o. Efektiv'e la sam'o, nur ali'stil'e formul'it'e. Tio sufiĉ'as. Se vi tio'n konstant'e konsider'as, ankaŭ demokrati'o ne pov'as pere'i.”

Post du'on'a hor'o ili ĉiu'j jam trov'iĝ'is ĉe si'a'j tend'o'j. Duŝ'a'n kolekt'is material'o'n por ek'hejt'i, ambaŭ knab'in'o'j help'is al sinjor'in'o Majda aranĝ'i kuir'instrument'o'j'n. Georg'o komenc'is sen'ŝel'ig'i ter'pom'o'j'n ...

XVIII.

Kiel for'ig'i milit'o'n kaj konstru'i pac'o'n, pri Arĥimedo kaj li'a'j cirkl'o'j ...

Aŭd'iĝ'is mev'o'j. Sinjor'in'o Majda kaj Adela lud'is volan'o'n. Profesor'o kaj Georg'o lud'is ŝak'o'n, Georg'o hav'is avantaĝ'o'n de unu peon'o. Duŝ'a'n kaj Tanja medit'e rigard'is sabl'e'n.

La sinjor'in'o kaj Adela ĉes'is ĝu'i si'a'n lud'o'n ”Prefer'e ni ir'u naĝ'i ...” propon'is la sinjor'in'o. Sekv'is ĉiu'j krom la profesor'o kaj Georg'o. Ili far'is si'a'j'n last'a'j'n manovr'o'j'n de la reĝ'a lud'o.

Dum la pri'pens'o, kio'n far'i kun la post'rest'it'a fortres'o, Georg'o pri'pens'e demand'is trans'tabl'e:
”Kio'n vi opini'as, sinjor'o profesor'o, kiom long'e oni pov'os ankoraŭ tiel en trankvil'o lud'i ŝak'o'n kaj trakt'i filozofi'a'j'n demand'o'j'n?”

”Vi vol'as demand'i, kiam sekv'os nov'a milit'o, ĉu?” preskaŭ negliĝ'e, kvazaŭ tem'us pri ŝak'a strategi'o, post'demand'is profesor'o Andre'o.

respond'is la profesor'o, observ'ant'e dum'e ŝak'figur'o'j'n per kviet'o, kvazaŭ la sur'tabul'a konstelaci'o est'us la sol'a ver'a problem'o en la kosm'o.

”Vi ver'ŝajn'e pens'as pri lok'a'j milit'o'j kaj inter'batal'o'j, kiu'j'n oni pov'as trov'i ĉie en la mond'o, ĉu?”

Post'e ili ambaŭ dum cert'a temp'o silent'is, kvazaŭ ili interes'iĝ'us pri la ebl'ec'o de ŝak'mat'o.

”La ĉef'a kaŭz'o de milit'o'j est'as la mal'bon'a sci'o pri geometri'o!” subit'e dir'is la profesor'o. Georg'o lev'is kap'o'n kaj konstern'iĝ'is:
”Koncern'e geometri'o'n, mi leg'is en mi'a lern'o'libr'o pri filozofi'o, ke sur la fronton'o de la akademi'o de Platon'o est'is sur'skrib'o, laŭ kiu ne en'ir'u tiu'j, kiu'j ne reg'as bon'e geometri'o'n, sed kia lig'o kun la milit'o ...”

”Jen, vid'u, jam Platon'o sci'is ...” rid'mien'e kaj iel mister'e dir'is profesor'o Andre'o.

”Est'as ĉef'e du geometri'a'j tem'o'j, kiu'j koncern'as milit'o'n:
kompren'o de la cirkl'o kaj kompren'o de proporci'o kaj simetri'o ...” ne ĉes'is est'i enigm'a la profesor'o.

”Ne nur preskaŭ ĉiu'j ŝtat'estr'o'j, ili'a'j general'o'j kaj ministr'o'j, ankaŭ la pli'mult'o da entrepren'ist'o'j, kvankam unu'a'vid'e ne'kred'ebl'e, sed eĉ hom'o'j de kultur'o kaj scienc'o, religi'o, filozofi'o kaj divers'a'j mond'percept'a'j doktrin'o'j, evident'e manifest'as tiu'n ĉi ne'kompren'o'n.”

”Tre volont'e. Ili ĉiu'j, do ne nur la hom'o'j gvid'a'j kaj decid'a'j, ankaŭ hom'o'j simpl'a'j, eĉ plej simpl'a'j kaj sen'funkci'a'j, eĉ sen'kulp'a'j simpl'ul'o'j kaj infan'o'j, ili ĉiu'j montr'as la sam'a'n mis'kompren'o'n de tio, kio est'as la esenc'o de la cirkl'o, de ĉiu el ili.

Ili kred'as, ke pli grand'a cirkl'o est'as pli perfekt'a ol mal'pli grand'a ... Ceter'e, ĉu vi iam leg'is tre amuz'a'n kaj instru'a'n libr'o'n de ĉeĥ'a satir'ist'o Ĉapek:
Apokrif'o'j? Ne? Vid'u, tie vi pov'as leg'i rakont'o'n pri la mort'ig'o de Arĥimedo. Arĥimedo, kiu'n vi cert'e kon'as el fizik'o, ja li mal'kovr'is supr'e'n'fort'o'n en flu'aĵ'o'j, est'is matematik'ist'o, filozof'o kaj konstru'ist'o de milit'ist'a'j instrument'o'j kaj aranĝ'o'j por protekt'o de si'a urb'o Sirakuz'o, kiu tiam aparten'is al grek'a koloni'o. Kiam Romi'an'o'j spit'e al fort'a defend'o, ebl'ig'it'a ĝust'e help'e de la el'pens'aĵ'o'j de Arĥimedo, fin'fin'e tamen konker'is la urb'o'n, romia oficir'o en'ir'is labor'ej'o'n de Arĥimedo kaj prov'is li'n persvad'i, dispon'ig'i si'a'n serv'o'n al Romi'an'o'j kaj tiel sav'i si'a'n viv'o'n. Old'a scienc'ist'o komenc'is pri'demand'i la oficir'o'n, kia'n cel'o'n post'sekv'as la romia milit'ist'ar'o. Romi'an'o simpl'anim'e klar'ig'is, ke tem'as pri konstant'a pli'larĝ'ig'o de la imperi'o. Tiam Arĥimedo respond'is, ke li mem est'as fak'ul'o pri la cirkl'o'j — kaj kiel tia li pov'as garanti'i, ke eĉ la plej grand'a cirkl'o ne est'as pli perfekt'a ol la plej mal'grand'a kiu ebl'as. Ĉar la romia oficir'o ne hav'is en si'a manik'o pli bon'a'j'n argument'o'j'n por kontraŭ'star'i filozof'o'n kaj konstru'ist'o'n, li solv'is la problem'o'n laŭ si'a manier'o, uz'ant'e si'a'n glav'o'n, per kiu li mort'ig'is la fizik'ist'o'n. Kiam ni en ni'a temp'o leg'as tiu'n bril'e sprit'a'n el'pens'aĵ'o'n de Ĉapek, ni gaj'e rid'as pri la stult'ec'o de la romia oficir'o. Sed, en praktik'a viv'o, preskaŭ ni ĉiu'j pens'as kaj ag'as ĝust'e laŭ la sam'a mis'logik'o, supoz'ant'e, ke la perfekt'ec'o de la cirkl'o kresk'as per ĝi'a diametr'o. Ŝtat'estr'o'j streb'as, ke ili'a'j ŝtat'o'j kresk'u kaj ĉia mal'kresk'o de ĝi'a surfac'o por ili est'us la plej fatal'a katastrof'o; entrepren'ist'o'j klopod'as pli'grand'ig'i si'a'j'n entrepren'o'j'n kaj far'i el ili ver'a'j'n imperi'o'j'n. Sam'e proced'as religi'o'j, sam'e lingv'o'j, kultur'o'j, sam'e ĉiu hom'a entrepren'ad'o kaj ag'ad'o. Nur kiam ni leg'as satir'o'n de Ĉapek, ni pri'rid'as la romi'an oficir'o'n; sed kiam ni leg'as ni'a'n tag'gazet'o'n, ni post'sekv'as la logik'o'n de tiu sam'a oficir'o. Ankaŭ ni dezir'as kresk'o'n de ni'a'j cirkl'o'j, de ni'a'j ĉia'spec'a'j imperi'o'j. Kaj ĉar unu cirkl'o pov'as kresk'i ĉiam nur kost'e de la ali'a, la milit'o est'as ne'evit'ebl'a. Tial ni hav'as milit'o'j'n inter'ŝtat'a'j'n, ekonomi'a'j'n, religi'a'j'n, lingv'a'j'n, kultur'a'j'n, inter'person'a'j'n, ĉia'spec'a'j'n ...”

”Jes, mi kompren'as, sed ĉu tendenc'o kresk'i ne est'as unu el la plej natur'a'j kaj san'a'j tendenc'o'j de ĉio, kio viv'as?” ne pov'is komplet'e konsent'i Georg'o.

”Tiu'punkt'e vi tut'e prav'as, jun'a amik'o!” konfirm'is la profesor'o. Sed oni pov'as kresk'i tiel, ke oni pren'as spac'o'n de la ali'a, kiu hav'as la sam'a'n tendenc'o'n — aŭ oni kresk'as en ali'a'n dimensi'o'n, en kiu oni ne atak'as spac'o'n de la ali'a. La unu'a manier'o kaŭz'as konflikt'o'n kaj milit'o'n, dum la du'a pli'riĉ'ig'as la mond'o'n kaj invit'as al kun'ekzist'o kaj kun'ag'ad'o.”

”Mi ne vid'as, kie'n oni pov'us kresk'i por ne pren'i la spac'o'n de la ali'a, kiel vi dir'as ...”

”Vid'u, konflikt'o'j kaj milit'o'j okaz'as en du dimensi'o'j, do en eben'o, horizontal'e. Simpl'e:
se vi vol'as pli'larĝ'ig'i vi'a'n dom'o'n por akir'i nov'a'j'n kvadrat'metr'o'j'n, vi dev'as post cert'a temp'o konstru'i sur la teren'o de vi'a najbar'o. Tio est'as horizontal'e, en du dimensi'o'j. Sed se vi mason'as vertikal'e, vi ne tuŝ'as la teren'o'n de vi'a najbar'o. Vi kresk'as en la tri'a dimensi'o, kiu ĝeneral'e ne hav'as plu ekskluziv'ec'o'n de la du'a, de la surfac'a, de la horizontal'a. Kaj tio ankoraŭ ne est'as la fin'o. Ankaŭ la tri'a, la vertikal'a dimensi'o ne est'as tut'e sen'problem'a koncern'e ali'a'j'n.

Sed oni pov'as parol'i ankaŭ ankaŭ la kvar'a, la temp'a dimensi'o, metafor'e ankaŭ pri la kvin'a, la spirit'a, kiu est'as sen'fin'a kaj kiu absolut'e ne tuŝ'as ali'a'j'n. Vi pov'as kresk'i vertikal'e mult'e pli ol horizontal'e. Sed spirit'e vi pov'as kresk'i sen'fin'e. Tial la hom'o'j, kiu'j pens'as kaj ag'as vertikal'e, est'as pli pac'a'j ol tiu'j, kiu'j pens'as kaj ag'as nur horizontal'e. Sed perfekt'e pac'a'j est'as nur hom'o'j spirit'a'j, ja ili kresk'as kaj konstru'as en la kvin'a, absolut'e ne'danĝer'a kaj mal'imperi'a dimensi'o.”

”Ĉu ni pov'us tio'n ilustr'i sur konkret'a ekzempl'o?” demand'is Georg'o, jam tut'e forges'ant'e pri si'a'j ŝak'figur'o'j.

”Bon'e, ni pren'u unu'e la ŝtat'o'n, kies milit'ad'o'n oni plej bon'e kon'as. Kiel dir'it'e, la pli'part'o de ŝtat'estr'o'j simil'as al la romia oficir'o de Ĉapek kaj prov'as pli'grand'ig'i la surfac'o'n de si'a ŝtat'o, eĉ je prez'o de ĝeneral'a mizer'o por la civit'an'o'j. Sed oni pov'us pli'grand'ig'i la ŝtat'o'n ankaŭ ’vertikal'e’, tio'n mi ne opini'as laŭ'vort'e, per konstru'ad'o de plur'etaĝ'a'j dom'o'j kaj ali'a'j konstru'aĵ'o'j. La vertikal'a dimensi'o de la ŝtat'o est'as ĝi'a raci'ig'o, ĝi'a administr'a, teknik'a, scienc'a, eduk'a kaj ĉia'spec'a progres'o kaj pli efik'a uz'o de la don'it'a surfac'o. Se la ŝtat'o tia'manier'e ’kresk'as’, tio ĝeneral'e ne damaĝ'as la najbar'a'j'n ŝtat'o'j'n kaj tiel ne provok'as konflikt'o'n kaj milit'o'n. Sed se pint'e de la ŝtat'o trov'iĝ'us ne nur Arĥimedo, kiu jam pens'as tri'dimensi'e kaj ne nur du'dimensi'e, kiel li'a romia murd'int'o, se tie sid'us ver'a filozof'o, kiel propon'is Platon'o en si'a verk'o Respublik'o, li invit'us kaj akompan'us si'a'j'n civit'an'o'j'n al kvin'dimensi'a kresk'o, kresk'o en la spirit'o. Tia ŝtat'o ebl'e ne aparten'us al la teknik'e kaj ekonomi'e el'star'a'j, sed ĝi'a'j civit'an'o'j viv'us saĝ'a'n kaj feliĉ'a'n viv'o'n. Tia ŝtat'o ne nur ne danĝer'ig'us ali'a'j'n najbar'a'j'n ŝtat'o'j'n, ĝi el'radi'us pac'o'n kaj provok'us pac'a'n kondut'o'n ankaŭ ĉe la ali'a'j. Sed ni'a'j modern'a'j ŝtat'o'j est'as simpl'e tro grand'a'j kaj kompleks'a'j por pov'i kresk'i en la kvin'a, spirit'a dimensi'o. Eĉ en tri dimensi'o'j, kiu'j far'as volumen'o'n kaj simbol'as ankaŭ kvalit'o'n kaj efik'ec'o'n ili apenaŭ pov'as kresk'i. Kaj tiel ni jam tuŝ'is la du'a'n problem'o'n geometri'a'n:
proporci'o'n kaj simetri'o'n ...”

”Bon'e, mi iel pov'as sekv'i. Sed kio pri proporci'o kaj simetri'o, kia'n rilat'o'n tiu'j ĉi geometri'a'j noci'o'j hav'as kun milit'ad'o?” ne ĉes'is konstern'iĝ'i Georg'o.

”Vi ver'ŝajn'e ne kontest'us, se mi konstat'us, ke la mus'o est'as, kondiĉ'e ke ni ne trov'u ĝi'n en ni'a nutr'aĵ'depon'ej'o, tre simpati'a, tre ĉarm'a best'et'o, ĉu?”

”Nu, jes, knab'in'o'j hav'as pri ĝi apart'a'n opini'o'n, sed ĉiu'okaz'e ĝi bon'e funkci'as kiel metafor'o por simpati'a partner'o ...”

”Ĉu vi pov'as en vi'a fantazi'o pli'grand'ig'i la sam'a'n ĉarm'a'n mus'o'n ĝis la dimensi'o de, ni dir'u, pork'o aŭ grand'a hund'o?

Ĉu vi vid'as tiel grand'a'n mus'o'n antaŭ vi? Ĉu vi vid'as ĝi'n sam'e ĉarm'a kaj simpati'a?”

”Ver'dir'e mi prefer'us vid'i danĝer'a'n leon'o'n ol sam'grand'a'n, kvankam ne tiel danĝer'a'n mus'eg'o'n!” dir'is rid'et'ant'e Georg'o.

”Tre bon'e. Sed nun bon'vol'u pri'pens'i, kial? Vi tiel grand'a'n mus'o'n ne tim'us pli ol sam'grand'a'n leon'o'n, kaj tamen vi sent'us antaŭ ĝi abomen'o'n. Kial do?”

”Mi ne sci'as ver'dir'e, sed iel tiu nov'a dimensi'o ne konven'as por ĝi'a form'o kaj natur'o ...” iom post iom el'buŝ'ig'is Georg'o.

”Ĝust'e tiel est'as. La mis'proporci'o est'as, kiu vi'n abomen'ig'as kaj tim'ig'as. Kaj prav'e. Fenomen'o'j sen ĝust'a proporci'o est'as danĝer'a'j por si'a medi'o. Ili provok'as tim'o'n — kaj tim'o provok'as agres'o'n kaj fin'e atak'o'n. Vi hav'as milit'o'n pro mank'o de ĝust'a proporci'o! Ĉu ne est'as preskaŭ ĉiu'j fenomen'o'j de ni'a modern'a soci'o ekster la natur'a proporci'o? Rigard'u modern'a'j'n urb'o'j'n, rigard'u ni'a'j'n teknik'a'j'n instal'aĵ'o'j'n ... Ĉu ne est'as jam simpl'a aŭtomobil'o per si'a ne'kontrol'ebl'a rapid'ec'o io evident'e ekster'proporci'a kompar'e al la hom'a natur'o kaj bezon'o? Ni viv'as en mis'proporci'a mond'o, tial ni tendenc'as al angor'o kaj agres'o, al konstant'a konflikt'ad'o kaj milit'ad'o sub divers'a'j form'o'j. Eĉ la ŝtat'o'j mem hav'as ekster'proporci'a'j'n dimensi'o'j'n. Ver'e bon'a'j ŝtat'o'j en ni'a mond'o est'as nur tiu'j, kiu'j el la antikv'a aŭ mez'epok'a temp'o'j konserv'is si'a'n miniatur'a'n grand'ec'o'n:
urb'o kaj iom da ĉirkaŭ'aĵ'o. San Marin'o ne hazard'e est'as unu el la plej sukces'a'j ŝtat'o'j de la mond'a histori'o:
preskaŭ du jar'mil'o'j'n sen'de'pend'a, neniam hav'int'a revoluci'o'n aŭ inter'civit'an'a'n milit'o'n, sukces'int'a eĉ kontraŭ grand'a'j imperi'o'j, kiu'j ĝi'n vol'is konker'i. Kaj ĝi'a grand'o est'as mont'et'o, ĝi'a popol'o 50.000 da civit'an'o'j — probabl'e spirit'a'j id'o'j de Arĥimedo ...”

”Vi re'memor'as, kia figur'o ornam'as la fasad'o'n de la tribunal'a palac'o, ĉu, Georg'o?”

”Est'as Iustitia, di'in'o de la just'ec'o. En unu man'o ŝi ten'as glav'o'n, en la ali'a pes'il'o'n kun du teler'o'j ...” bon'e orient'iĝ'is Georg'o.

”Vid'u, unu'e vi hav'as simetri'o'n inter la pes'il'o, kiu simbol'as just'a'n pri'trakt'o'n de la afer'o, kaj glav'o, kiu simbol'as efektiv'ig'a'n pov'o'n, sen kiu la just'ec'o rest'us rid'ind'a konsil'o. Se la glav'o est'us pli fort'a ol la pes'il'o, tio signif'us, ke la just'ec'o kaj per'fort'a pov'o, kiu garanti'as kaj efektiv'ig'as la funkci'ad'o'n de la just'ec'o, ne trov'iĝ'us en simetri'a ekvilibr'o, ke per'fort'o est'us pli fort'a ol pri'pens'o kaj pri'juĝ'o. Tiel funkci'as tirani'o'j. Se, kontraŭ'e, la pes'il'o est'us mal'simetri'e pli pez'a kaj fort'a ol la glav'o, ni hav'us ebl'e tre bon'a'j'n verdikt'o'j'n, tamen sen'efik'a'j'n, ja kanajl'o'j mok'e fajf'us kaj gaj'e rid'us pri ili, se la glav'o ne est'us sufiĉ'e fort'a por efektiv'ig'i tio'n. Tiel funkci'as dekadenc'a'j demokrati'o'j, kiu'j tendenc'as al anarki'o'j. Ver'ŝajn'e ni nun trov'iĝ'as en tia stat'o. Dum reg'is la simetri'o, viktim'o'j de la krim'a ag'o post la proces'o rid'is kaj krim'ul'o'j plor'is. Nun est'as invers'e:
la viktim'o'j plor'as kaj la krim'ul'o'j bon'e rid'as. Tio'n oni pov'as uz'i kiel metafor'o'n por ĉiu'j inter'hom'a'j, soci'a'j kaj ŝtat'a'j afer'o'j. Ĉio ĉi pov'as bon'e funkci'i nur, se est'as simetri'o.

Pren'u uson'an'o'n, kiu sci'as nur si'a'n angl'a'n lingv'o'n, tamen gigant'a'n — kaj island'an'o'n kun si'a lingv'o, parol'at'a de 300.000 hom'o'j. Se ili dev'as inter'parol'i, ili ne trov'iĝ'as en simetri'a pozici'o. island'an'o dev'as al'don'e pag'i, por ke la konversaci'o prosper'u, li dev'as lern'i la angl'a'n, dum uson'an'o neniam dev'as lern'i la island'an. Tio pov'as dum cert'a temp'o iel funkci'i, sed la situaci'o mem pro si'a ne'simetri'o provok'as frustr'o'n, mal'kontent'o'n, fin'e agres'o'n, foj'e eĉ milit'o'n. Ni hav'as lingv'a'j'n milit'o'j'n kaj eksterm'o'j'n!”

”Sed kio'n far'i rilat'e tio'n? Klar'e, ke pli mal'grand'a dev'as si'n adapt'i al la pli grand'a ...” saĝ'um'is Georg'o.

”Jes, tiel rezon'as la id'o'j de la romia oficir'o, se vi re'memor'as la satir'o'n pri Arĥimedo ĉe Ĉapek. Sed ekzist'as ankaŭ ali'a model'o. Vi pov'as en'konduk'i neŭtral'a'n facil'e lern'ebl'a'n lingv'o'n, kiu'n lern'u ili ambaŭ, Uson'an'o sam'tiel kiel Island'an'o.

Tiu invest'o ne kost'as al ili mult'e, sed ili hav'as profit'o'n gigant'a'n. Ili subit'e trov'iĝ'as en simetri'a komunik'a situaci'o. Neni'u el ili plu sent'as frustr'o'n kaj mal'kontent'o'n, kontraŭ'e, ĉiu hav'as bon'a'n sent'o'n, ke ili sam'grad'e invest'is al la komun'a inter'parol'o. Tio est'as la saĝ'o de d-ro Zamenhof, kiu en la jar'o 1887 lanĉ'is la de li inic'it'a'n ’inter'naci'a'n lingv'o'n’, Esperant'o'n.

Oni pov'as inter'kompren'iĝ'i mond'skal'e ankaŭ sen Esperant'o, ekzempl'e en angl'a aŭ ĉin'a aŭ rus'a. Sed oni ne pov'as tio'n far'i — sen tiu geni'a solv'o — simetri'e. Kaj simetri'o, ankaŭ komunik'a simetri'o, est'as unu el la kondiĉ'o'j por la daŭr'a pac'o!”

”Ĉu oni pov'as iel unu'ig'i ambaŭ geometri'a'j'n ide'o'j'n en unu sistem'o?” Georg'o kolekt'is last'a'j'n unu'o'j'n de si'a spirit'a fort'o.

”Nu, jes, ni pren'u simpl'e la hom'a'n est'aĵ'o'n mem. Laŭ ni'a geometri'a instru'o la hom'o ne tro kresk'u horizontal'e, tio est'as, akir'ant'e pli kaj pli da ekskluziv'a spac'o sur la fizik'a nivel'o.

Li divers'tem'e kresk'u vertikal'e'n kaj fin'e ankaŭ en la kvin'a, spirit'a dimensi'o. Tio konkret'e signif'as, ke ĉiu hom'o est'u laŭ si'a nask'iĝ'o membr'o de si'a famili'o kaj de si'a vilaĝ'o aŭ urb'a kvartal'o. Kiel famili'an'o kaj vilaĝ'an'o aŭ urb'kvartal'an'o li parol'as si'a'n ge'patr'a'n dialekt'o'n. Sed li aparten'as ankaŭ al si'a popol'o kun propr'a literatur'a komun'a lingv'o, do li est'as ankaŭ ital'o, pol'o, angl'o, franc'o, grek'o ktp. Tiu'n pli larĝ'a'n aparten'o'n li esprim'as en si'a naci'a literatur'a lingv'o, en kiu li part'o'pren'as ankaŭ grand'skal'a'n kultur'o'n kaj literatur'o'n. Sed ĉiu hom'o est'u ankaŭ mond'civit'an'o. Sed tio oni ne pov'as komplet'e est'i sen adekvat'a lingv'a esprim'il'o. Por ver'e komplet'e est'i mond'civit'an'o aŭ kosmopolit'o oni bezon'as tut'mond'a'n lingv'o'n — kaj ni jam pli ol cent jar'o'j'n hav'as ĝi'n, la inter'naci'a'n lingv'o'n Esperant'o'n. Tio far'as vertikal'a'n struktur'o'n kaj kresk'o'n de ĉiu hom'o. Tia'j hom'o'j ne hav'as plu motiv'o'n mal'ŝat'i aparten'ant'o'j'n de ali'a'j medi'o'j kaj naci'o'j, ja li kun ĉiu'j parenc'as sur la nivel'o kosmopolit'a kaj tio'n esprim'as per lingv'o inter'naci'a. Tia hom'o pov'as serioz'e pens'i kaj ag'i por la pac'o.

Ali'a'j pov'as nur ripet'i plaĉ'a'j'n slogan'o'j'n kaj en praktik'o tamen ag'i laŭ la manier'o de la romia oficir'o mort'ig'int'a Arĥimedon ...”

Ili ne plu est'is sol'a'j. Ĉirkaŭ ili kolekt'iĝ'is ĉiu'j ali'a'j adept'o'j de la filozofi'a seminari'o ĉe'mar'a.

”Ne est'as gaj'a task'o inform'i vi'n, ke ni hav'as last'a'n komun'a'n vesper'o'n kaj ke morgaŭ ni for'vetur'os fru'maten'e por evit'i tro varm'a'n atmosfer'o'n en aŭtomobil'o!” klar'ig'is sinjor'in'o Majda.

”Ĉio hav'as si'a'n fin'o'n sub la sun'o, kiel dir'is unu el la unu'a'j filozof'o'j en la hom'a histori'o, la saĝ'a Salomono ...” preskaŭ rezign'e konstat'is profesor'o Andre'o.

Post kvar'on'a hor'o brul'is antaŭ ili'a'j tend'o'j la adiaŭ'vesper'a fajr'o. Apenaŭ vid'ebl'a'j fajr'et'o'j brul'is ankaŭ en ili'a'j jun'a'j okul'o'j ...

Pri la aŭtor'o

Vink'o Ošlak nask'iĝ'is 1947-a en la urb'o Sloven'j Grad'ec en Sloveni'o. Post stud'ad'o de politik'a'j scienc'o'j en Labako (Ljubljan'a) li praktik'is divers'a'j'n profesi'o'j'n, kiel:
instru'ist'o, ĵurnal'ist'o, kultur'a organiz'ant'o, pres'ej'a kompost'ist'o, min'ist'o, traduk'ist'o, pres'ej'a korekt'ist'o, el'don'ej'a redaktor'o k.a. Ek de la jar'o 1982-a li viv'as en Klaŭdi'forum'o (Klagenfurt/Celovec) en Aŭstrio — ek de 1994-a aŭstria civit'an'o — kaj labor'as kiel pedagog'o por adolt'o'j kaj traduk'ist'o ĉe Katolik'a ag'ad'o de la karintia diocez'o.

Ĉe Akademi'o Inter'naci'a de la Scienc'o'j en San Marin'o li bakalaŭr'iĝ'is per tez'o pri la pri'ŝtat'a filozofi'o de Noval'is kaj magistr'iĝ'is per tez'o pri problem'ar'o de ident'ec'o kaj de lingv'o'politik'o. Kiel asist'a docent'o li preleg'is dum kelk'a'j stud'ad'sesi'o'j de A'is pri filozofi'a'j tem'o'j.

Li verk'as en sloven'a, german'a kaj inter'naci'a lingv'o'j. Aper'is el li'a plum'o roman'o'j, tag'libr'o'j, poezi'a kolekt'o, filozofi'a'j libr'o'j kaj sen'nombr'e da kontribu'o'j en sloven'a'j, aŭstr'a'j kaj esperant'a'j publik'aĵ'o'j. Li traduk'as el la angl'a, german'a kaj Esperant'o en sloven'a'n kaj invers'e, el la sloven'a kaj german'a en Esperant'o'n. Aŭtor'o'j, de li traduk'it'a'j:
Tagore, Privat, Ŝtimec, de Zilah, Herder, Watzlawick, Cankar, Capuder, Rebula, Haecker, Noval'is, Kant, Goll, Zweig k.a. En 1997-a li el'don'is en sloven'a lingv'o libr'o'n pri Esperant'o:
Pojasnilo prijateljem o esperant'u (La klar'ig'o al amik'o'j pri Esperant'o).

Adres'o:
Ret'adres'o:
Viktringer Ring 26, At-9020 Klagenfurt/Celovec oslak@katoliska-akcija.at

Filosofii sub'tend'e - Verk'is Vink'o Ošlak

En'hav'o

En'konduk'o

I.
Kio'n oni pren'u sur'voj'e al la mar'o; kio okaz'as, se oni ne sci'as barakt'i pri maŝin'ole'o; kia'manier'e frenez'iĝ'as la vort'o'j ...

II.
Kia'manier'e oni fid'u al la boat'o; ankaŭ la pruv'o'j flos'as; ĉu ni sci'as plu multiplik'i ...?

III.
Pri tio, kia'j'n mir'ind'a'j'n afer'o'j'n oni trov'as en rub'aĵ'ej'o kaj pri tio, ke bon'ton'o pli proksim'as al logik'o ol matematik'o ...

Iv.
Kiel neni'u martel'o pov'as detru'i la plej mal'grand'a'n partikl'o'n de la materi'o...
ŝtel'ist'o'j en la tend'ar'o; hund'o'j kun teologi'a instinkt'o ...

V.
Inter leon'o'j en la romia aren'o; pri tio, kia'manier'e aranĝ'is si'n ŝton'o'j, iom'et'e pri la ĉeval'pov'o'j de ni'a raci'o.

Vi.
Tribunal'a debat'o, Adela pled'as por la plej sever'a pun'o; rigard'o al iu plu'a, iom strang'a rub'aĵ'ej'o.

Vi'i.
Kia'manier'e oni lern'as spir'i; pri la ne'kutim'a olimpik'o por kvin favor'it'o'j ...

VIII.
Aranĝ'o kun laŭ'vic'e fal'ant'a'j domen'pec'o'j kaj iom'et'e pri tio, kio'n signif'as la sun'sub'ir'o.

IX.
Mal'facil'aĵ'o'j kun televid'o; filozof'o'j montr'iĝ'as ne'sat'ig'ebl'a'j riĉ'ul'o'j; lecion'o pri ŝak'lud'o.

X.
Pri tio, kia'manier'e Adela vol'is frekvent'i nud'ist'a'n plaĝ'o'n; ĉu Di'o kub'ĵet'as ...

XI.
Pri abism'o'j intern'e'n; pri tio, kio'n dir'is la old'a sinjor'o el Königsberg; ĉu moral'o don'as profit'o'n ...

XII.
Pri tio, kiel la old'a Protagor'o ne pov'is proces'akir'i si'a'n honorari'o'n, pri tio, kia'manier'e oni fidel'u al si'a instru'ist'o kaj pri la trafik'regul'o'j ĉe konstru'ad'o de pens'o'j kaj fraz'o'j.

XIII.
Kia'manier'e viv'as rab'ist'o'j kaj kio'n serĉ'as la ŝtel'ist'o en mem'serv'a vend'ej'o ...?

XIV.
Pri tio, kiel ili ĉiu'j ne pov'is brul'ig'i fajr'o'n — kaj pri tio, kie'n montr'as la hom'a'j naz'o'j ...

XV.
Pri tio, ĉu ni rajt'as far'i ĉio'n, kio'n ni pov'as far'i; kiu pov'as kaj rajt'as al ni ordon'i, ĉu ni'a mond'o est'as bon'a aŭ mal'bon'a ...

XVI Kia'manier'e ili ŝtel'is ter'o'n, kiel ili vol'is aranĝ'i revoluci'o'n kaj defend'i patr'o'land'o'n ...

XVII.
Pri tio, ke liber'o dev'as est'i lig'it'a, kaj pri tio, por kiu oni labor'as kaj kiu pag'as labor'o'n ...

XVIII.
Kiel for'ig'i milit'o'n kaj konstru'i pac'o'n, pri Arĥimedo kaj li'a'j cirkl'o'j ...

Pri la aŭtor'o

Filosofii sub'tend'e - Verk'is Vink'o Ošlak

En'hav'o

En'konduk'o

I. Kio'n oni pren'u sur'voj'e al la mar'o; kio okaz'as, se oni ne sci'as barakt'i pri maŝin'ole'o; kia'manier'e frenez'iĝ'as la vort'o'j ...

II. Kia'manier'e oni fid'u al la boat'o; ankaŭ la pruv'o'j flos'as; ĉu ni sci'as plu multiplik'i ...?

III. Pri tio, kia'j'n mir'ind'a'j'n afer'o'j'n oni trov'as en rub'aĵ'ej'o kaj pri tio, ke bon'ton'o pli proksim'as al logik'o ol matematik'o ...

Iv. Kiel neni'u martel'o pov'as detru'i la plej mal'grand'a'n partikl'o'n de la materi'o... ŝtel'ist'o'j en la tend'ar'o; hund'o'j kun teologi'a instinkt'o ...

V. Inter leon'o'j en la romia aren'o; pri tio, kia'manier'e aranĝ'is si'n ŝton'o'j, iom'et'e pri la ĉeval'pov'o'j de ni'a raci'o.

Vi. Tribunal'a debat'o, Adela pled'as por la plej sever'a pun'o; rigard'o al iu plu'a, iom strang'a rub'aĵ'ej'o.

Vi'i. Kia'manier'e oni lern'as spir'i; pri la ne'kutim'a olimpik'o por kvin favor'it'o'j ...

VIII. Aranĝ'o kun laŭ'vic'e fal'ant'a'j domen'pec'o'j kaj iom'et'e pri tio, kio'n signif'as la sun'sub'ir'o.

IX. Mal'facil'aĵ'o'j kun televid'o; filozof'o'j montr'iĝ'as ne'sat'ig'ebl'a'j riĉ'ul'o'j; lecion'o pri ŝak'lud'o.

X. Pri tio, kia'manier'e Adela vol'is frekvent'i nud'ist'a'n plaĝ'o'n; ĉu Di'o kub'ĵet'as ...

XI. Pri abism'o'j intern'e'n; pri tio, kio'n dir'is la old'a sinjor'o el Königsberg; ĉu moral'o don'as profit'o'n ...

XII. Pri tio, kiel la old'a Protagor'o ne pov'is proces'akir'i si'a'n honorari'o'n, pri tio, kia'manier'e oni fidel'u al si'a instru'ist'o kaj pri la trafik'regul'o'j ĉe konstru'ad'o de pens'o'j kaj fraz'o'j.

XIII. Kia'manier'e viv'as rab'ist'o'j kaj kio'n serĉ'as la ŝtel'ist'o en mem'serv'a vend'ej'o ...?

XIV. Pri tio, kiel ili ĉiu'j ne pov'is brul'ig'i fajr'o'n — kaj pri tio, kie'n montr'as la hom'a'j naz'o'j ...

XV. Pri tio, ĉu ni rajt'as far'i ĉio'n, kio'n ni pov'as far'i; kiu pov'as kaj rajt'as al ni ordon'i, ĉu ni'a mond'o est'as bon'a aŭ mal'bon'a ...

XVI Kia'manier'e ili ŝtel'is ter'o'n, kiel ili vol'is aranĝ'i revoluci'o'n kaj defend'i patr'o'land'o'n ...

XVII. Pri tio, ke liber'o dev'as est'i lig'it'a, kaj pri tio, por kiu oni labor'as kaj kiu pag'as labor'o'n ...

XVIII. Kiel for'ig'i milit'o'n kaj konstru'i pac'o'n, pri Arĥimedo kaj li'a'j cirkl'o'j ...

Pri la aŭtor'o

I.
Kio'n oni pren'u sur'voj'e al la mar'o; kio okaz'as, se oni ne sci'as barakt'i pri maŝin'ole'o; kia'manier'e frenez'iĝ'as la vort'o'j ...

II.
Kia'manier'e oni fid'u al la boat'o; ankaŭ la pruv'o'j flos'as; ĉu ni sci'as plu multiplik'i ...?

III.
Pri tio, kia'j'n mir'ind'a'j'n afer'o'j'n oni trov'as en rub'aĵ'ej'o kaj pri tio, ke bon'ton'o pli proksim'as al logik'o ol matematik'o ...

Iv.
Kiel neni'u martel'o pov'as detru'i la plej mal'grand'a'n partikl'o'n de la materi'o...
ŝtel'ist'o'j en la tend'ar'o; hund'o'j kun teologi'a instinkt'o ...

V.
Inter leon'o'j en la romia aren'o; pri tio, kia'manier'e aranĝ'is si'n ŝton'o'j, iom'et'e pri la ĉeval'pov'o'j de ni'a raci'o.

Vi.
Tribunal'a debat'o, Adela pled'as por la plej sever'a pun'o; rigard'o al iu plu'a, iom strang'a rub'aĵ'ej'o.

Vi'i.
Kia'manier'e oni lern'as spir'i; pri la ne'kutim'a olimpik'o por kvin favor'it'o'j ...

VIII.
Aranĝ'o kun laŭ'vic'e fal'ant'a'j domen'pec'o'j kaj iom'et'e pri tio, kio'n signif'as la sun'sub'ir'o.

IX.
Mal'facil'aĵ'o'j kun televid'o; filozof'o'j montr'iĝ'as ne'sat'ig'ebl'a'j riĉ'ul'o'j; lecion'o pri ŝak'lud'o.

X.
Pri tio, kia'manier'e Adela vol'is frekvent'i nud'ist'a'n plaĝ'o'n; ĉu Di'o kub'ĵet'as ...

XI.
Pri abism'o'j intern'e'n; pri tio, kio'n dir'is la old'a sinjor'o el Königsberg; ĉu moral'o don'as profit'o'n ...

XII.
Pri tio, kiel la old'a Protagor'o ne pov'is proces'akir'i si'a'n honorari'o'n, pri tio, kia'manier'e oni fidel'u al si'a instru'ist'o kaj pri la trafik'regul'o'j ĉe konstru'ad'o de pens'o'j kaj fraz'o'j.

XIII.
Kia'manier'e viv'as rab'ist'o'j kaj kio'n serĉ'as la ŝtel'ist'o en mem'serv'a vend'ej'o ...?

XIV.
Pri tio, kiel ili ĉiu'j ne pov'is brul'ig'i fajr'o'n — kaj pri tio, kie'n montr'as la hom'a'j naz'o'j ...

XV.
Pri tio, ĉu ni rajt'as far'i ĉio'n, kio'n ni pov'as far'i; kiu pov'as kaj rajt'as al ni ordon'i, ĉu ni'a mond'o est'as bon'a aŭ mal'bon'a ...

XVII.
Pri tio, ke liber'o dev'as est'i lig'it'a, kaj pri tio, por kiu oni labor'as kaj kiu pag'as labor'o'n ...

XVIII.
Kiel for'ig'i milit'o'n kaj konstru'i pac'o'n, pri Arĥimedo kaj li'a'j cirkl'o'j ...